Sambía
| Republic of Zambia | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Kjörorð: One Zambia, One Nation (enska) Ein Sambía, ein þjóð | |
| Þjóðsöngur: Stand and Sing of Zambia, Proud and Free | |
.svg)
| |
| Höfuðborg | Lúsaka |
| Opinbert tungumál | enska |
| Stjórnarfar | Forsetaræði
|
| Forseti | Hakainde Hichilema |
| Sjálfstæði | frá Bretlandi |
| - Norðvestur-Ródesía | 27. júní 1890 |
| - Barotsiland-Norðvestur-Ródesía | 28. nóvember 1899 |
| - Norðaustur-Ródesía | 29. janúar 1900 |
| - Norður-Ródesía | 17. ágúst 1911 |
| - Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands | 1. ágúst 1953 |
| - Lýðveldi | 24. október 1964 |
| Flatarmál - Samtals - Vatn (%) |
38. sæti 752.618 km² 1 |
| Mannfjöldi - Samtals (2018) - Þéttleiki byggðar |
68. sæti 17.351.708 17,2/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2019 |
| - Samtals | 75,857 millj. dala (108. sæti) |
| - Á mann | 4.148 dalir (192. sæti) |
| VÞL (2019) |  0.584 (146. sæti)
|
| Gjaldmiðill | Sambískur kvatsja (MWK) |
| Tímabelti | UTC+2 |
| Þjóðarlén | .zm |
| Landsnúmer | +260 |
Sambía er landlukt land í sunnanverðri Afríku. Það liggur að Austur-Kongó í norðri, Tansaníu í norðaustri, Malaví í austri, Mósambík, Simbabve, Botsvana og Namibíu í suðri og Angóla í vestri. Landið dregur nafn sitt af Sambesífljóti. Höfuðborg landsins er borgin Lúsaka. Flestir íbúar búa í og kringum höfuðborgina eða í Copperbelt-héraðinu, þar sem helstu miðstöðvar atvinnulífs í landinu eru.
Landið var upphaflega byggt Koisönum en á 13. öld fluttu Bantúmenn þangað á tímum Bantúþjóðflutninganna. Á 18. og 19. öld komu nokkrir evrópskir landkönnuðir þangað og árið 1888 keypti Cecil Rhodes námaleyfi af höfðingja Lozi-manna. Bretar gerðu landið að tveimur nýlendum sem hétu Barotsiland-Norðvestur-Ródesía og Norðaustur-Ródesía sem urðu Norður-Ródesía árið 1911. Á nýlendutímanum var nýlendustjórn skipuð yfir Sambíu samkvæmt ráði Breska Suður-Afríkufélagsins.[1]
Þann 24. október 1964 fékk Sambía sjálfstæði og fyrrum forsætisráðherra Kenneth Kaunda varð fyrsti forseti landsins. Flokkur hans, United National Independence Party, var við völd frá 1964 til 1991. Kaunda lék lykilhlutverk í leit að friðsamlegum lausnum á átökum í nágrannaríkjunum Ródesíu (Simbabve), Angóla og Namibíu.[2] Frá 1972 til 1991 var flokksræði í Sambíu og flokkur Kaunda eini löglegi stjórnmálaflokkurinn. Eftir hörð mótmæli og valdaránstilraun árið 1991 tók Frederick Chiluba frá sósíaldemókratíska flokknum Movement for Multi-Party Democracy við völdum og við tók tímabil vaxtar og valddreifingar. Síðan þá hefur ríkt fjölflokkalýðræði í Sambíu og valdaskipti hafa verið friðsamleg.
Sambía býr yfir miklum náttúruauðlindum, þar á meðal námum, dýralífi, skógum, vatni og ræktarlandi.[3] Árið 2010 nefndi Heimsbankinn Sambíu sem dæmi um hraðvaxtarland eftir efnahagsumbætur.[4] Efnahagsbandalag ríkja í austan- og sunnanverðri Afríku, COMESA, er með höfuðstöðvar í Sambíu.
Heiti[breyta | breyta frumkóða]
Sambía hét Norður-Ródesía frá 1911 til 1964 þegar það fékk sjálfstæði sem Sambía. Suður-Ródesía tók þá upp heitið Ródesía til 1979 þegar landið tók upp nafnið Simbabve. Ródesíurnar tvær drógu heiti sitt af breska athafnamanninum Cecil Rhodes. Þegar Norður-Ródesía fékk sjálfstæði árið 1964 var landið nefnt Sambía eftir Sambesífljóti. Sambesí getur þýtt „fljótið mikla“[5] eða dregið nafn sitt af Bisum (M'biza), bantúmælandi þjóðflokki sem býr í miðri Austur-Sambíu.
Landfræði[breyta | breyta frumkóða]
Sambía er landlukt land í sunnanverðri Afríku með hitabeltisloftslag og er að mestu hásléttur með stöku hæðum og fjöllum, og árdölum sem skilja milli þeirra. Landið er 752.614 km² að flatarmáli og er því 39. stærsta land heims, örlítið minna en Chile. Landið liggur milli 8. og 18. breiddargráðu suður og 22. og 34. lengdargráðu austur.
Tvö vatnasvið liggja um Sambíu: Sambesífljót/Kafue í mið-, vestur- og suðurhluta landsins; og Kongófljót í norðri. Lítið svæði í norðausturhluta landsins er hluti af vatnasviði Rukwa-vatns í Tansaníu.
Nokkrar þverár Sambesífljóts renna að öllu eða mestu leyti í gegnum Sambíu; Kabompo-á, Lungwebungu-á, Kafue-á, Luangwa-á og Sambesífljótið sjálft, sem rennur um vesturhluta landsins og myndar síðan suðurlandamæri þess að Namibíu, Botsvana og Simbabve. Upptök fljótsins eru í Sambíu en hún rennur líka yfir til Angóla og nokkrar þverár fljótsins eiga upptök sín í hálendi Angóla. Brúnin á flóðsléttu Cuando-ár myndar suðvesturlandamæri Sambíu en mest af vatninu tapast vegna uppgufunar.[6] Tvær af helstu þverám Sambesífljóts, Kafue og Luangwa, renna að stærstum hluta um Sambíu. Þær renna út í fljótið við landamærin að Simbabve við Chirundu og Luangwa. Áður myndar Luangwa hluta af landamærum Sambíu við Mósambík. Sambesí rennur svo frá Luangwa inn í Mósambík og út í sjó við Mósambíksund.
Viktoríufossar eru um 100 metra háir og 1,6 km breiðir fossar í Sambesífljótinu í suðvesturhluta landsins. Eftir þá rennur fljótið í Karibavatn. Sambesídalur við suðurlandamærin er djúpur og breiður sigdalur sem liggur í austur frá Karibavatni.
Norðurhluti Sambíu er flatlendur með breiðum sléttum. Í vestri er Barotse-flóðsléttan við Sambesífljót, sem flæðir yfir frá desember til júní, aðeins á eftir aðalregntímanum sem er oftast frá nóvember til apríl. Flóðsléttan er einkennandi fyrir umhverfi og samfélag þar, og það sama gildir um aðrar minni flóðsléttur í landinu.
Í austurhluta Sambíu liggur slétta milli Sambesífljóts og Tanganjikavatns sem hallar í norðurátt og rís því hægt frá um 900 metra hæð í suðri, upp í 1200 metra hæð í miðjunni, og nær 1800 metra hæð í norðri við Mbala. Landslag í Austur-Sambíu er fjölbreytt. Luangwa-dalur deilir hásléttunni með sveigju frá norðaustri til suðvesturs, og teygir sig vestur að miðri sléttunni um djúpan árdal Lunsemfwa-ár. Sum staðar við hliðar dalsins er að finna hæðir og fjöll, sérstaklega við Nyika-sléttuna í norðaustri við landamærin að Malaví, sem myndar Mafingahæðir í Sambíu, þar sem hæsti tindur landsins, Mafinga-fjall, er í 2.339 metra hæð.[7]
Muchinga-fjöll mynda vatnaskil milli Sambesífljóts og Kongófljóts og liggja samsíða árdal Luangwa-ár. Þau rísa skarpt upp aftan við norðurbrún dalsins, þótt þau séu nær alls staðar lægri en 1700 metrar. Hæsti tindur þeirra er Mumpu, 1.892 metrar á hæð, við vesturenda fjallgarðsins. Kongóstilkurinn sem skiptir Sambíu í tvo hluta var dreginn utan um þetta fjall.
Syðstu upptök Kongófljóts eru í Sambíu og renna í vestur um norðurhlutann, fyrst sem Chambeshi-á og síðan, eftir Bangweulu-vatn, sem Luapula-á, sem myndar hluta landamæranna að Lýðstjórnarlýðveldinu Kongó. Luapula rennur í vestur en snýr svo í norður þar sem hún rennur í Mweru-vatn. Önnur stærsta áin sem rennur í vatnið er Kalungwishi-á sem rennur í það úr austri. Luvua-á rennur úr Mweru-vatni í norðri í Lualaba-á (Efra-Kongófljót).
Tanganjikavatn er hitt aðalvatnið á vatnasviði Kongófljóts. Kalambo-á rennur í það úr suðaustri og myndar hluta af landamærum Sambíu og Tansaníu. Kalambo-fossar eru annar stærsti foss landsins.
Stjórnmál[breyta | breyta frumkóða]
Í Sambíu er forsetaræði þar sem forseti Sambíu er bæði þjóðhöfðingi og stjórnarleiðtogi. Sambía býr við fjölflokkakerfi. Ríkisstjórn fer með framkvæmdavald og ríkisstjórn og Sambíuþing fara saman með löggjafarvald. Á þinginu sitja 158 þingmenn, þar af 150 kjörnir úr einmenningskjördæmum og 8 skipaðir af forseta, til fimm ára í senn.
Hæstiréttur Sambíu er æðsti dómstóll og áfrýjunardómstóll landsins. Sérstökum stjórnlagarétti var komið á árið 2016.
Þegar Sambía hlaut sjálfstæði árið 1964 var landið gert að lýðveldi. Núverandi forseti er Hakainde Hichilema, formaður flokksins United Party for National Development. Forseti Sambíu getur setið mest í tvö fimm ára kjörtímabil.
Stjórnsýslueiningar[breyta | breyta frumkóða]
Sambíu er skipt í tíu héruð sem aftur skiptast í 117 umdæmi og 1.281 hverfi. Einmenningskjördæmi eru 156.
- Héruð
- Miðhérað Sambíu
- Copperbelt-hérað
- Austurhérað Sambíu
- Luapula-hérað
- Lúsakahérað
- Muchinga-hérað
- Norðvesturhérað Sambíu
- Norðurhérað Sambíu
- Suðurhérað Sambíu
- Vesturhérað Sambíu
Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]
- ↑ „History | Zambian High Commission“. www.zambiapretoria.net. Sótt 26. maí 2020.
- ↑ Andy DeRoche, Kenneth Kaunda, the United States, and Southern Africa (London: Bloomsbury, 2016).
- ↑ Karlyn Eckman (FAO, 2007).GENDER MAINSTREAMING IN FORESTRY IN AFRICA ZAMBIA.
- ↑ Ngoma, Jumbe (18. desember 2010). "World Bank President Praises Reforms In Zambia, Underscores Need For Continued Improvements In Policy And Governance". World Bank.
- ↑ Everett-Heath, John (7. desember 2017). The Concise Dictionary of World Place Names (enska). Oxford University Press. ISBN 9780192556462.
- ↑ Beilfuss, Richard and dos Santos, David (2001) "Patterns of Hydrological Change in the Zambezi Delta, Mozambique". Geymt 2008-12-17 í Wayback Machine Working Paper No 2 Program for the Sustainable Management of Cahora Bassa Dam and The Lower Zambezi Valley.
- ↑ „Mafinga South and Mafinga Central: the highest peaks in Zambia“. Footsteps on the Mountain blog. 24. september 2014. Sótt 16. október 2014.
