Sambía
| Republic of Zambia | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Kjörorð: One Zambia, One Nation (enska) Ein Sambía, ein þjóð | |
| Þjóðsöngur: Stand and Sing of Zambia, Proud and Free | |
.svg)
| |
| Höfuðborg | Lúsaka |
| Opinbert tungumál | enska |
| Stjórnarfar | Forsetaræði
|
| Forseti | Hakainde Hichilema |
| Sjálfstæði | frá Bretlandi |
| - Norðvestur-Ródesía | 27. júní 1890 |
| - Barotsiland-Norðvestur-Ródesía | 28. nóvember 1899 |
| - Norðaustur-Ródesía | 29. janúar 1900 |
| - Norður-Ródesía | 17. ágúst 1911 |
| - Sambandsríki Ródesíu og Nýasalands | 1. ágúst 1953 |
| - Lýðveldi | 24. október 1964 |
| Flatarmál - Samtals - Vatn (%) |
38. sæti 752.618 km² 1 |
| Mannfjöldi - Samtals (2018) - Þéttleiki byggðar |
68. sæti 17.351.708 17,2/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2019 |
| - Samtals | 75,857 millj. dala (108. sæti) |
| - Á mann | 4.148 dalir (192. sæti) |
| VÞL (2019) |  0.584 (146. sæti)
|
| Gjaldmiðill | Sambískur kvatsja (MWK) |
| Tímabelti | UTC+2 |
| Þjóðarlén | .zm |
| Landsnúmer | 260 |
Sambía er landlukt land í sunnanverðri Afríku. Það liggur að Austur-Kongó í norðri, Tansaníu í norðaustri, Malaví í austri, Mósambík, Simbabve, Botsvana og Namibíu í suðri og Angóla í vestri. Landið dregur nafn sitt af Sambesífljóti. Höfuðborg landsins er borgin Lúsaka. Flestir íbúar búa í og kringum höfuðborgina eða í Copperbelt-héraðinu, þar sem helstu miðstöðvar atvinnulífs í landinu eru.
Landið var upphaflega byggt Koisönum en á 13. öld fluttu Bantúmenn þangað á tímum Bantúþjóðflutninganna. Á 18. og 19. öld komu nokkrir evrópskir landkönnuðir þangað og árið 1888 keypti Cecil Rhodes námaleyfi af höfðingja Lozi-manna. Bretar gerðu landið að tveimur nýlendum sem hétu Barotsiland-Norðvestur-Ródesía og Norðaustur-Ródesía sem urðu Norður-Ródesía árið 1911. Á nýlendutímanum var nýlendustjórn skipuð yfir Sambíu samkvæmt ráði Breska Suður-Afríkufélagsins.[1]
Þann 24. október 1964 fékk Sambía sjálfstæði og fyrrum forsætisráðherra Kenneth Kaunda varð fyrst forseti landsins. Flokkur hans, United National Independence Party, var við völd frá 1964 til 1991. Kaunda lék lykilhlutverk í leit að friðsamlegum lausnum á átökum í nágrannaríkjunum Ródesíu (Simbabve), Angóla og Namibíu.[2] Frá 1972 til 1991 var flokksræði í Sambíu og flokkur Kaunda eini löglegi stjórnmálaflokkurinn. Eftir hörð mótmæli og valdaránstilraun árið 1991 tók Frederick Chiluba frá sósíaldemókratíska flokknum Movement for Multi-Party Democracy við völdum og við tók tímabil vaxtar og valddreifingar. Síðan þá hefur ríkt fjölflokkalýðræði í Sambíu og valdaskipti hafa verið friðsamleg.
Sambía býr yfir miklum náttúruauðlindum, þar á meðal námum, dýralífi, skógum, vatni og ræktarlandi.[3] Árið 2010 nefndi Heimsbankinn Sambíu sem dæmi um hraðvaxtarland eftir efnahagsumbætur.[4] Efnahagsbandalag ríkja í austan- og sunnanverðri Afríku, COMESA, er með höfuðstöðvar í Sambíu.
Heiti[breyta | breyta frumkóða]
Sambía hét Norður-Ródesía frá 1911 til 1964 þegar það fékk sjálfstæði sem Sambía. Suður-Ródesía tók þá upp heitið Ródesía til 1979 þegar landið tók upp nafnið Simbabve. Ródesíurnar tvær drógu heiti sitt af breska athafnamanninum Cecil Rhodes. Þegar Norður-Ródesía fékk sjálfstæði árið 1964 var landið nefnt Sambía eftir Sambesífljóti. Sambesí getur þýtt „fljótið mikla“[5] eða dregið nafn sitt af Bisum (M'biza), bantúmælandi þjóðflokki sem býr í miðri Austur-Sambíu.
Stjórnmál[breyta | breyta frumkóða]
Í Sambíu er forsetaræði þar sem forseti Sambíu er bæði þjóðhöfðingi og stjórnarleiðtogi. Sambía býr við fjölflokkakerfi. Ríkisstjórn fer með framkvæmdavald og ríkisstjórn og Sambíuþing fara saman með löggjafarvald. Á þinginu sitja 158 þingmenn, þar af 150 kjörnir úr einmenningskjördæmum og 8 skipaðir af forseta, til fimm ára í senn.
Hæstiréttur Sambíu er æðsti dómstóll og áfrýjunardómstóll landsins. Sérstökum stjórnlagarétti var komið á árið 2016.
Þegar Sambía hlaut sjálfstæði árið 1964 var landið gert að lýðveldi. Núverandi forseti er Hakainde Hichilema, formaður flokksins United Party for National Development. Forseti Sambíu getur setið mest í tvö fimm ára kjörtímabil.
Stjórnsýslueiningar[breyta | breyta frumkóða]
Sambíu er skipt í tíu héruð sem aftur skiptast í 117 umdæmi og 1.281 hverfi. Einmenningskjördæmi eru 156.
- Héruð
- Miðhérað Sambíu
- Copperbelt-hérað
- Austurhérað Sambíu
- Luapula-hérað
- Lúsakahérað
- Muchinga-hérað
- Norðvesturhérað Sambíu
- Norðurhérað Sambíu
- Suðurhérað Sambíu
- Vesturhérað Sambíu
Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]
- ↑ „History | Zambian High Commission“. www.zambiapretoria.net. Sótt 26. maí 2020.
- ↑ Andy DeRoche, Kenneth Kaunda, the United States, and Southern Africa (London: Bloomsbury, 2016).
- ↑ Karlyn Eckman (FAO, 2007).GENDER MAINSTREAMING IN FORESTRY IN AFRICA ZAMBIA.
- ↑ Ngoma, Jumbe (18. desember 2010). "World Bank President Praises Reforms In Zambia, Underscores Need For Continued Improvements In Policy And Governance". World Bank.
- ↑ Everett-Heath, John (7. desember 2017). The Concise Dictionary of World Place Names (enska). Oxford University Press. ISBN 9780192556462.
Þessi