Vanúatú
| Lýðveldið Vanúatú | |
| Ripablik blong Vanuatu Republic of Vanuatu République du Vanuatu | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Kjörorð: Long God yumi stanap (bislama) Stöndum með guði | |
| Þjóðsöngur: Yumi, Yumi, Yumi | |
.svg)
| |
| Höfuðborg | Port Vila |
| Opinbert tungumál | bislama, enska og franska |
| Stjórnarfar | Lýðveldi
|
| Forseti | Nikenike Vurobaravu |
| Forsætisráðherra | Ishmael Kalsakau |
| Sjálfstæði | |
| • frá Bretlandi og Frakklandi | 30. júlí 1980 |
| Flatarmál • Samtals |
157. sæti 12.189 km² |
| Mannfjöldi • Samtals (2020) • Þéttleiki byggðar |
181. sæti 307.815 19,7/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2023 |
| • Samtals | 1,064 millj. dala (189. sæti) |
| • Á mann | 3.001 dalir (169. sæti) |
| VÞL (2021) |  0.607 (142. sæti)
|
| Gjaldmiðill | vatú (VUV) |
| Tímabelti | UTC+11 |
| Þjóðarlén | .vu |
| Landsnúmer | +678 |
Lýðveldið Vanúatú (bislama Ripablik blong Vanuatu; enska Republic of Vanuatu; franska République de Vanuatu) er eyríki í Suður-Kyrrahafi, 1.750 km austan við Ástralíu og 500 km norðaustan við Nýju-Kaledóníu, vestan við Fídjieyjar og sunnan við Salómonseyjar. Eyjaklasinn telur 83 eldfjallaeyjar.
Upphaflega voru eyjarnar byggðar Melanesum. Fyrstu Evrópubúarnir sem komu þangað var spænskur leiðangur undir stjórn Portúgalans Fernandes de Queirós árið 1606. Queirós gerði tilkall til eyjanna fyrir hönd Spánarkonungs sem hluta af Spænsku Austur-Indíum, og nefndi stærstu eyjuna La Austrialia del Espíritu Santo. Á 18. öld hófu Evrópubúar að setjast þar að og 1880 gerðu bæði Bretland og Frakkland tilkall til yfirráða yfir hlutum eyjanna. 1906 settu löndin þar upp sameiginlegt yfirráðasvæði sem hét Nýju-Suðureyjar (New Hebrides). Á 8. áratugnum jókst þrýstingur á sjálfstæði sem fékkst árið 1980.
Frá sjálfstæði hefur Vanúatú gerst aðili að Sameinuðu þjóðunum, Breska samveldinu, Samtökum frönskumælandi ríkja og Kyrrahafseyjaráðinu.
Heiti
[breyta | breyta frumkóða]Nafn Vanúatú kemur úr orðinu vanua („land“ eða „heimili“)[1] sem kemur fyrir í nokkrum ástrónesískum málum, ásamt orðinu tu sem merkir „standa“.[2] Saman eiga orðin að tjá sjálfstæði landsins.[3]
Landfræði
[breyta | breyta frumkóða]
Vanúatú er Y-laga eyjaklasi með um 83 tiltölulega litlar eldfjallaeyjar (65 byggðar) þar sem um 1300 km skilja milli nyrstu og syðstu eyjanna.[4][5] Tvær af þessum eyjum (Matthew og Hunter-eyjar) eru undir stjórn og hluti af tilkalli Frakklands sem hlutar af franska samfélaginu á Nýju-Kaledóníu. Landið liggur milli 13. og 21. breiddargráðu suður og 166. og 171. lengdargráðu austur.
Þær fjórtán eyjar Vanúatú sem eru stærri en 100 ferkílómetrar eru, frá þeirri stærstu til þeirrar minnstu: Espiritu Santo, Malakula, Efate, Erromango, Ambrym, Tanna, Hvítasunnueyja, Epi, Ambae eða Aoba, Gaua, Vanua Lava, Maewo, Malo og Aneityum eða Anatom. Stærstu bæirnir eru höfuðborgin Port Vila á Efate, og Luganville á Espiritu Santo.[6] Hæsti tindur Vanúatú er Tabwemasana-fjall, 1879 metrar yfir sjávarmáli, á eyjunni Espiritu Santo.
Vanúatú er um það bil 12.274 km² að stærð,[7] en þar af er þurrlendi mjög lítið (um það bil 4.700 km²). Flestar eyjarnar eru brattar með óstöðugum jarðvegi og lítið af ferskvatni.[5] Samkvæmt mati frá árinu 2005 eru aðeins 9% af landinu ræktanleg (7% landbúnaðarland og 2% ræktanlegt land).[8] Ströndin er klettótt með rifjum og miklu dýpi þar sem ekkert landgrunn liggur undir eyjunum.[5]
Á Vanúatú eru nokkur virk eldfjöll, eins og Lopevi, Yasur-fjall, og nokkur neðansjávareldfjöll. Eldvirkni er algeng og stöðug hætta á stórum eldgosum. Árið 2008 átti sér stað stórt neðansjávareldgos sem olli engu tjóni, og annað stórt eldgos varð árið 1945.[9] Vanúatú er skilgreint sem sérstakt visthérað: Vanúatúregnskógar.[10] Eyjarnar teljast til Ástralasíu, ásamt Nýju-Kaledóníu, Salómonseyjum, Ástralíu, Nýju-Gíneu og Nýja-Sjálandi.
Fjölgun íbúa á Vanúatú (áætluð 2,4% á ári árið 2008)[11] setur aukinn þrýsting á takmörkuð úrræði til landnotkunar fyrir landbúnað, beit og veiðar. 90% af heimilum á Vanúatú stunda fiskveiðar og borða fisk, sem hefur valdið ofveiði í nágrenni við ströndina. Þótt eyjarnar séu skógi vaxnar eru merki um skógeyðingu. Þar hefur verið stundað skógarhögg, sérstaklega á verðmætum tegundum, auk sviðuræktunar til að búa til kókoshnetuplantekrur og nautgripabúgarða, þar sem nú sjást merki um jarðvegseyðingu og skriðuföll.[5]
Á mörgum vatnasviðum ofar í landinu er skógum eytt og því dregur úr myndun ferskvatns. Meðhöndlun úrgangs, auk mengunar vatns og lofts, eru orðin vandamál í kringum þéttbýli. Takmörkuð störf í iðnaði og lítill aðgangur að mörkuðum hafa fest íbúa í sveitum í sjálfsþurftarbúskap sem setur mikið álag á vistkerfið.[5] Árið 2019 var heilleikavísitala skóga á Vanúatú metin 8,83/10, sem setur landið í 18. sæti af 172.[12]
Stjórnmál
[breyta | breyta frumkóða]Stjórnsýslueiningar
[breyta | breyta frumkóða]
Frá 1994 hefur Vanúatú verið skipt í sex héruð.[13][14] Ensku nöfnin á héruðunum eru mynduð úr fyrstu stöfunum í heitum eyjanna sem mynda þau:
- Malampa (Malakula, Ambrym, Paama)
- Penama (Pentecost, Ambae, Maewo)
- Sanma (Santo, Malo)
- Shefa (Shepherds-eyjar, Efate)
- Tafea (Tanna, Aniwa, Futuna, Erromango, Aneityum)
- Torba (Torres-eyjar, Banks-eyjar)
Héruðin eru sjálfstjórnareiningar með héraðsráð sem kosið er í í almennum kosningum. Héraðsráðin innheimta skatta og setja lög um málefni héraðanna, fjárhag þeirra og grunnþjónustu. Fyrir héraðsráðunum fara héraðsforsetar sem kosnir eru af héraðsráðinu og hafa sér til aðstoðar héraðsritara sem skipaður er af nefnd um opinbera þjónustu.
Framkvæmdavaldið í héraði er í höndum héraðsstjórnar sem héraðsformaður fer fyrir, en hann er skipaður af forsætisráðherra landsins samkvæmt ráði sveitarstjórnarráðherra. Héraðsstjórnin er venjulega mynduð af þeim flokki sem hefur meirihluta í héraðsráðinu. Staðbundið höfðingjaráð hefur ráðgefandi hlutverk gagnvart héraðsstjórninni í málefnum sem varða menningu og tungumál. Héraðsforseti situr í kjörmannaráði sem kýs forseta Vanúatú.
Héruðin skiptast í sveitarfélög (oftast eitt á hverri eyju) sem er stjórnað af sveitarstjórn og sveitarstjóra sem kosinn er af stjórn.[15]
Íbúar
[breyta | breyta frumkóða]Tungumál
[breyta | breyta frumkóða]Bislama er þjóðtunga Vanúatú, en enska og franska eru líka opinber tungumál landsins og þau mál sem helst eru notuð í menntakerfinu. Hvort enska eða franska eru helst notuð fer eftir pólitískum átakalínum.[16]
Bislama er kreólamál sem varð til í þéttbýli. Það byggist á málfræði og hljóðkerfisfræði úr melanesískum málum með orðaforða sem er að miklu leytu úr ensku. Bislama er helsta samskiptamál eyjaklasans og meirihluti íbúa lærir það sem annað mál.
Auk þessara mála eru 113 frumbyggjamál töluð á eyjunum. Öll nema þrjú eru suðureyjaálfumál, en hin þrjú eru pólýnesísk mál.[17] Vanúatú er með flest tungumál á íbúa af öllum löndum heims, með aðeins 2000 mælendur að meðaltali á hvert tungumál.[18] Öll málin, nema bislama, tilheyra eyjaálfumálagrein ástrónesískra mála.
Á síðustu árum hefur notkun frumbyggjamála látið undan síga fyrir bislama. Notkun þeirra minnkaði úr 73,1% 1999 í 63,2% 2009.[19]
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ Hess 2009, bls. 115.
- ↑ See Entry *tuqu Geymt 24 október 2020 í Wayback Machine in the Polynesian Lexicon Project.
- ↑ Crowley 2004, bls. 3.
- ↑ „Facts & Figures“. independence.gov.vu. Sótt 18 júlí 2020.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 „The Peace Corps Welcomes You to Vanuatu“ (PDF). Peace Corps. maí 2007. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 10. september 2008.
This article incorporates text from this source, which is in the public domain. - ↑ „Background Note: Vanuatu“. Bureau of East Asian and Pacific Affairs. U.S. Department of State. apríl 2007. Afrit af uppruna á 22 janúar 2017. Sótt 16 júlí 2007.
- ↑ „Oceania – Vanuatu Summary“. SEDAC Socioeconomic Data and Applications Centre. 2000. Afrit af uppruna á 23 júní 2010. Sótt 26 júlí 2009.
- ↑ „Water, Sanitation and Hygiene (Pacific Islands Applied Geoscience Commission)“. SOPAC. Afrit af uppruna á 1 ágúst 2009. Sótt 26 júlí 2009.
- ↑ „Major Earthquake Jolts Island Nation Vanuatu“. indiaserver.com. 11 júlí 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 13 júlí 2011. Sótt 26 júlí 2009.
- ↑ Dinerstein, Eric; og fleiri (2017). „An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm“. BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ↑ Asia Development Bank Vanuatu Economic Report 2009
- ↑ Grantham, H. S.; og fleiri (2020). „Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material“. Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- ↑ „Vanuatu“. Statoids. Sótt 28. ágúst 2020.
- ↑ „Profile – Vanuatu“. CIA. Afrit af upprunalegu geymt þann 9. janúar 2021. Sótt 28. ágúst 2020.
- ↑ „Vanuatu Councils“. Statoids. Sótt 28. ágúst 2020.
- ↑ Miles, William F. S. (Júní 1994). „Francophonie in Post-Colonial Vanuatu“. The Journal of Pacific History. 29 (1): 49–65. doi:10.1080/00223349408572758. JSTOR 25169202.
- ↑ „Culture of Vanuatu“. Vanuatu Tourism Office. Afrit af upprunalegu geymt þann 20 maí 2007. Sótt 16 júlí 2007.
- ↑ Crowley 2000.
- ↑ François, Alexandre (2012). „The dynamics of linguistic diversity: Egalitarian multilingualism and power imbalance among northern Vanuatu languages“. International Journal of the Sociology of Language. 2012 (214). De Gruyter: 85–110. doi:10.1515/ijsl-2012-0022. S2CID 145208588.
Heimildir
[breyta | breyta frumkóða]- Crowley, Terry (2000). „The language situation in Vanuatu“. Í Baldauf, Richard B.; Kaplan, Robert B. (ritstjórar). Language Planning and Policy in the Pacific: Fiji, the Philippines and Vanuatu. 1. bindi. ISBN 978-1-85359-921-7.
- Crowley, Terry (2004). Bislama reference grammar. UP Hawaii. ISBN 978-0-8248-2880-6.
- Hess, Sabine C. (2009). Person and Place: Ideas, Ideals and the Practice of Sociality on Vanua Lava, Vanuatu. Berghahn. ISBN 978-1-84545-599-6.
Tenglar
[breyta | breyta frumkóða]- Vefur ríkisstjórnar Vanúatú Geymt 29 júlí 2014 í Wayback Machine
- Opinber ferðavefur