Álandseyjar

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Åland
Ahvenanmaa
Fáni Álandseyja Skjaldarmerki Álandseyja
Fáni Skjaldarmerki
Þjóðsöngur:
Ålänningens sång
Staðsetning Álandseyja
Höfuðborg Maríuhöfn
Opinbert tungumál sænska
Stjórnarfar Sjálfstjórnarhérað

Forsætisráðherra Veronica Thörnroos
Landstjóri Peter Lindbäck
Sjálfstjórnarhérað innan Finnlands
 • Heimastjórn 7. maí 1920 
 • Álandseyjasamningurinn 20. október 1921 
 • Héraðsþing 9. júní 1922 
Evrópusambandsaðild 1. janúar 1995
Flatarmál
 • Samtals
1.580 km²
Mannfjöldi
 • Samtals (2020)
 • Þéttleiki byggðar
30.129
19,07/km²
VLF (KMJ) áætl. 2007
 • Samtals 1,563 millj. dala
 • Á mann 55.829 dalir
VÞL (2017) 0.900
Gjaldmiðill evra €
Tímabelti UTC+2 (UTC+3 á sumrin)
Þjóðarlén .ax
Landsnúmer +358 18

Álandseyjar eða Áland (sænska: Åland; finnska: Ahvenanmaa) eru sjálfstjórnarsvæði undir finnskum yfirráðum á Eystrasalti undan strönd Finnlands.[1] Álandseyjar telja í heildina um 6.500 eyjar og sker en hinir sænskumælandi íbúar búa langflestir á stærstu eyjunni, Fasta Åland.[2] Það var samkvæmt ákvörðun Þjóðabandalagsins árið 1921 sem Álandseyjar fengu sjálfsstjórn en áður höfðu íbúar eyjanna sóst eftir því að segja skilið við Finnland og verða hluti af Svíþjóð. Opinbert tungumál á eyjunum er sænska og höfuðborgin er Maríuhöfn.

Álandseyjar eru eyjaklasi við mynni Helsingjabotns í Eystrasalti, við strönd Finnlands. Stærsta eyjan er Fasta Åland þar sem 90% íbúanna búa.[3] Auk hennar eru um 6.500 eyjar og sker austan við stærstu eyjuna.[4] Aðeins 60-80 eyjar eru byggðar. Roslagen í Svíþjóð liggur 38 km vestan við Fasta Åland, en í austri nær eyjaklasinn alveg að strönd Finnlands í Skerjagarðshafi. Vestan við Álandseyjar er óbyggða skerið Märket sem skiptist í tvennt milli Finnlands og Svíþjóðar. Ferjur ganga frá Maríuhöfn til Turku í Finnlandi og Stokkhólms í Svíþjóð.

Álandseyjar eru sjálfstjórnarsvæði og hafa því eigin stjórn sem fer með hluta þess valds sem finnska ríkisstjórnin fer með annars staðar. Eyjarnar eru herlaust og hlutlaust svæði eftir friðarsamninga í kjölfar Álandseyjastríðsins um miðja 19. öld.[5] Árið 2022 var haldið upp á 100 ára afmæli sjálfstjórnar á eyjunum.[6] Sumir Álendingar vilja kljúfa sig frá Finnlandi og gerast sjálfstætt land. Stjórnmálaflokkurinn Ålands Framtid eða Framtíð Álandseyja berst hart fyrir því, en fékk aðeins einn þingmann af 30 í kosningum árið 2019.

Heiti[breyta | breyta frumkóða]

Uppruni heitis eyjanna er frumnorræna orðið *Ahvaland dregið af orðinu yfir vatn eða á. Frumgermanska orðið ahwō er skylt latneska orðinu aqua sem merkir „vatn“. Í norrænu varð þetta Áland og síðan Åland í sænsku, þótt ár séu ekki áberandi í landslagi Álandseyja. Finnska og eistneska heitið yfir eyjarnar, Ahvenanmaa og Ahvenamaa, hafa verið tengd við aborra (ahvenet).[7] Til er tilgáta sem gengur út frá því að finnska heitið sé það upprunalega, og norræna heitið dregið af því.[8]

Hugsanlega vísaði Pliníus eldri til eyjanna þegar hann minntist árið 77 á eyjar þar sem íbúarnir lifðu af höfrum,[9] þar sem latneska orðið yfir hafra er avena.

Opinbert heiti eyjanna er Landskapet Åland sem merkir „landshlutinn“ eða „héraðið Áland“.

Landfræði[breyta | breyta frumkóða]

Hæðakort af Álandseyjum sem sýnir mörk sveitarfélaga.
Göngufólk á Álandseyjum.

Álandseyjar liggja á hernaðarlega mikilvægum stað þar sem þær liggja nálægt innsiglingunni að Stokkhólmi og við mynni bæði Helsingjabotns og Kirjálabotns.

Nær 300 byggilegar eyjar tilheyra eyjaklasanum, en aðeins 60-80 þeirra eru í byggð. Afgangurinn eru um 6200 sker og eyjur með berum klöppum.[4] Eyjaklasinn tengist eyjaklasanum Åboland sem liggur austan megin við hann, meðfram suðvesturströnd Finnlands. Saman mynda þeir Skerjagarðshaf. Vestan við Álandseyjar er Álandshaf og í norðri er Helsingjabotn.

Degersand-strönd á Eckerö.[10]

Eyjarnar eru að mestu grýttar og jarðvegur er lítill eftir að jökulísinn fór þar yfir við lok síðustu ísaldar.[4] Á eyjunum eru mörg engi þar sem býr mikill fjöldi ólíkra tegunda skordýra, eins og fiðrildið Melitaea cinxia.

Kindur á beit á lítilli eyju.

Álandseyjar ná yfir 1527 km2 landsvæði.[11] Níutíu prósent íbúa búa á eyjunni Fasta Åland sem er langstærst. Erfitt er að áætla stærð hennar vegna þess hvað hún er óregluleg í laginu, en hún er talin vera frá 740 km2[4] að 879 km2[12] að yfir 1010 km2, eftir því hvað talið er með. Á eyjunni eru nokkrar hafnir.

Í Álandseyjadeilunni notuðu deiluaðilar kortagerð til að undirbyggja kröfur sínar. Á sænska kortinu var stærsta byggja eyjan mest áberandi, en mörgum skerjum var sleppt. Á finnska kortinu var stærð ýmissa smáeyja og skerja ýkt. Á sænska kortinu virtust eyjarnar nær Svíþjóð en Finnlandi, meðan finnska kortið lagði áherslu á samfellu eyjaklasans við meginlandið á Finnlandi, en stærra bil var frá eyjaklasanum til Svíþjóðar hinum megin. Ein útkoman úr þessu er að gjarnan er talað um „6000 sker“ í kjölfarið á lausn deilunnar.

Á Álandseyjum lifa margar dýrategundir sem ekki eru upprunnar á eyjunum. Elgur og ýmsar tegundir dádýra voru flutt þangað á 20. öld.

Stjórnmál[breyta | breyta frumkóða]

Þing Álandseyja.

Stjórn Álandseyja er í samræmi við lög um sjálfstjórn Álandseyja og alþjóðlega samninga. Þessir samningar tryggja sjálfstjórn eyjanna innan Finnlands, sem fer með fullveldi þar, auk þess að tryggja að þær séu herlaust svæði. Stjórn Álandseyja er í höndum landshlutastjórnar sem ber ábyrgð gagnvart lögþingi Álandseyja. Landstjóri er fulltrúi finnsku ríkisstjórnarinnar. Að auki eiga Álandseyjar einn fastan fulltrúa á finnska þinginu.

Álandseyjar eru með eigin fána og hafa gefið út eigin frímerki frá 1984.[13] Eyjarnar eru með eigin lögreglulið og eru með aukaaðild að Norðurlandaráði.[14] Álandseyjar eru herlaust svæði og íbúar eru undanþegnir herskyldu. Þótt sjálfstæði Álandseyja sé eldra en núverandi héruð Finnlands, fer stjórn Álandseyja með sömu verkefni og finnsku héraðsráðin fara með. Póstþjónusta Álandseyja sér um póstþjónustu á eyjunum og er aðili að Samstarfsráði lítilla evrópskra póstþjónusta. Radíóamatörar líta á Álandseyjar sem sérstakan aðila og þær hafa sitt eigið kallmerki sem gefið er út af Finnlandi: OH0, OF0 og OG0 (síðasti stafurinn er núll).[15]

Álandseyjar eiga einn fulltrúa á finnska þinginu. Stjórnmálaflokkar á Álandseyjum eru ólíkir flokkum á meginlandinu.

Heimaskólar, sem voru í reynd bannaðir í Svíþjóð árið 2011, eru leyfðir samkvæmt finnskum lögum. Vegna nálægðar Álandseyja og þar sem þær eru sænskumælandi, hafa nokkrar fjölskyldur sem kjósa heimaskóla flutt frá Svíþjóð til Álandseyja. Meðal þeirra var Jonas Himmelstrand, forseti sænsku heimaskólasamtakanna.[16]

Eftir endurbætur kosningalaga ætluðu Álandseyjar að heimila netkosningu fyrir fjarstadda kjósendur í þingkosningum 2019 og hugðist heimila öllum kjósendum að nýta sér netkosningu fyrir næstu kosningar 2023.[17] Hætt var við þetta á síðustu stundu vegna efasemda um öryggi kerfisins.[18]

Einn flokkur aðskilnaðarsinna, Framtíð Álandseyja, býður fram með þá stefnu að Álandseyjar verði sjálfstætt ríki.[19][20]

Sveitarfélög[breyta | breyta frumkóða]

Efnahagslíf[breyta | breyta frumkóða]

Maríuhafnarflugvöllur.

Siglingar, verslun og ferðaþjónusta eru helstu atvinnugreinar á eyjunum. Siglingar standa undir um 40% af efnahagslífinu. Nokkur alþjóðleg skipafélög eru með höfuðstöðvar á Álandseyjum. Fyrir utan þessi félög eru flest fyrirtæki á eyjunum lítil með innan við 10 starfsmenn. Fiskveiðar og landbúnaður eru mikilvægar atvinnugreinar sem tengjast matvælavinnslu á eyjunum. Nokkur áberandi tæknifyrirtæki eru staðsett þar. Vindorkuver hafa vaxið síðustu ár og stefna á að snúa innflutningi á heildarorku í útflutning á næstu árum. Árið 2022 fékkst 41% af allri orkunotkun Álandseyja úr vindorku.[21]

Helstu hafnir á eyjunum eru vesturhöfnin í Maríuhöfn, Berghamn og Långnäs á aðaleyjunni. Aðeins fjórir þjóðvegir eru á Fasta Åland: Þjóðvegur 1 frá Maríuhöfn til Eckerö, Þjóðvegur 2 frá Maríhöfn til Sund, Þjóðvegur 3 frá Maríuhöfn til Lumparland, og Þjóðvegur 4 frá Finström til Geta.

Maríuhöfn var heimahöfn síðustu stóru úthafskaupskipanna sem notuðust við segl. Síðustu verkefni þeirra voru að flytja hveiti frá Ástralíu til Bretlands sem álandseyski útgerðarmaðurinn Gustaf Erikson hélt áfram til 1947 (kornkapphlaupið). Skipin fóru aðeins eina ferð til og frá Suður-Ástralíu og til Bretlands á ári, en voru svo tekin í slipp á Álandseyjum þess á milli. Eitt af þessum skipum, Pommern, er núna safnskip í Maríhöfn.

Finnland fékk undanþágu fyrir Álandseyjar undan afnámi fríhafnarverslunar á ferjum sem ferðast milli áfangastaða innan Evrópusambandsins innan Virðisaukasvæðis Evrópusambandsins. Samkvæmt undanþágunni er takmörkuð virðisaukaskattfrjáls verslun heimiluð á ferjum sem ganga milli Svíþjóðar og Finnlands, ef þær stoppa í Maríhöfn eða Långnäs, og á Maríuhafnarflugvelli. Undanþágan gerði Álandseyjar að sérstöku skattsvæði, sem þýðir að innheimta þarf toll á vörum sem fluttar eru til eyjanna. Tvær milljónir ferðamanna heimsækja Álandseyjar árlega, en flestir þeirra stoppa bara í tvo tíma þar til ferjan snýr aftur eða farþegar fara úr einu skipi í annað.[22]

Atvinnuleysi á Álandseyjum var 3,9% í janúar 2014.[23] Atvinnuhlutfall var 79,8% 2011 og 84,2% árið 2021.[24]

Álandsbanki við Nygatan í Maríuhöfn.

Finnska ríkið innheimtir líka skatta og gjöld á Álandseyjum. Þingi Álandseyja er í staðinn úthlutað ákveðinni upphæð árlega sem nemur 0,5% af heildartekjum stjórarinnar, fyrir utan lán. Ef upphæðin sem greidd er til finnska ríkisins fer yfir 0,5%, gengur umframupphæðin til þings Álandseyja.[25] Árið 2010 var heildarupphæð skatta sem íbúar Álandseyja greiddu 0,7% af heildarskatttekjum Finnlands.[26]

Eini löglegi gjaldmiðillinn á eyjunum er evra (eins og annars staðar í Finnlandi) þótt flest fyrirtæki á Álandseyjum taki líka við sænskum krónum.[27] Samkvæmt Eurostat árið 2006 voru Álandseyjar 20. auðugasta hérað Evrópusambandsins (af 268) og það auðugasta á Finnlandi. Verg landsframleiðsla á mann var 47% yfir meðaltali Evrópusambandsins.[28][29]

Álandsbanki er með höfuðstöðvar á eyjunni og stjórn Álandseyja á veðmálafyrirtækið Paf sem er með höfuðstöðvar í Maríuhöfn.

Kórónaveirufaraldurinn olli skarpari niðursveiflu í efnahagslífi Álandseyja en í Svíþjóð eða Finnlandi. Síðan þá hefur hagkerfi eyjanna verið að rétta sig áf.[30]

Íbúar[breyta | breyta frumkóða]

Flestir íbúar Álandseyja tala sænsku (eina opinbera málið) sem móðurmál. Árið 2021 töluðu þannig 86% íbúa sænsku að móðurmáli meðan innan við 5% töluðu finnsku. Kennslumál í opinberum skólum er sænska, en annars staðar í Finnlandi eru bæði málin notuð í sveitarfélögum þar sem margir eiga sænsku að móðurmáli. Álenska er staðbundin mállýska á Álandseyjum.

Uppruni Álendinga og álensku eru umdeild og oft viðkvæmt umræðuefni. Álendingar eru ýmist taldir með Svíum eða Finnlands-Svíum, en mállýskan er talin líkari upplensku í Svíþjóð en finnlandssænsku og flestir Álendingar gera greinarmun á sjálfum sér og Finnlands-Svíum.

Samkvæmt lögum um ríkisborgararétt á Álandseyjum er byggðaréttur (sænska: hembygdsrätt) forsenda fyrir kosningarétti og kjörgengi á þingi Álandseyja, eða eignarhald á landi á óskipulögðum svæðum á Álandseyjum.[31]

17.3% Álendinga eru upprunnin utanlands, sem er með því mesta sem gerist í Finnlandi. Flestir eru frá Svíþjóð, en 7% Álendinga eru fædd í Svíþjóð. Á eyjunum eru líka samfélög Rúmena og Letta.[32]

Menning[breyta | breyta frumkóða]

Vindmylla á Álandseyjum.

Meðal þess sem einkennir samfélagið á Álandseyjum eru maístengur sem reistar eru með viðhöfn í hverju þorpi. Stengurnar eru skreyttar með greinum og borðum í fánalitum Álandseyja. Þessa siðar er fyrst getið í heimildum frá 1795.[33] Litlar vindmyllur frá 18. og 19. öld eru víða sjáanlegar. Um 100 slíkar myllur hafa varðveist, en upprunalega var vindmylla á hverjum bæ.[34]

Menningarlíf á Álandseyjum er drifið áfram af félagasamtökum sem njóta styrkja frá ríkisreknu fjárhættuspilafyrirtæki Álandseyja (Paf) sem einnig rekur spilakassa um borð í ferjum á Eystrasalti. Annar stór stuðningsaðili menningarstarfsemi á Álandseyjum er Norræna stofnunin á Álandseyjum sem er styrkt af norrænu ráðherranefndinni. Ålands Museum er byggðasafn eyjanna og rekur meðal annars húsasafnið Jan Karlsgården. Fullreiðaskipið Pommern er safnskip á Álandseyjum. Ålands musikinstitut er tónlistarskóli, en margir kórar og hljómsveitir starfa á eyjunum. Talið er að sænska vögguvísan „Vem kan segla förutan vind?“ sé upprunnin á Álandseyjum.

Listmálarinn Karl Emanuel Jansson var frá bænum Finström á Álandseyjum. Þekktustu rithöfundar Álandseyja eru Anni Blomqvist, Sally Salminen og Ulla-Lena Lundberg, sem allar hafa gefið út skáldsögur sem lýsa lífi á eyjunum. Kvikmynd var gerð eftir sögu Salminen, Katrina, árið 1943 og sjónvarpsþættir eftir bókum Blomqvist um „Stormskers-Mæju“ á 8. áratug 20. aldar. Finnska kvikmyndin Brúður djöfulsins frá 2016 byggist á nornaréttarhöldunum í Kastelholm á Álandseyjum á 17. öld.

Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]

  1. ↑ „Hvaða landi tilheyra Álandseyjar?“ á Vísindavefnum
  2. ↑ „Hvað getur þú sagt mér um Álandseyjar?“ á Vísindavefnum
  3. ↑ „The Aland Islands“. Osterholm.info. 9. maí 2012. Afritað af uppruna á 9. maí 2012. Sótt 26. október 2017.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Scheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., ritstjórar (1980). Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. bls. 3. ISBN 0-89577-087-3.
  5. ↑ „Uneasy Sweden and the Menace of Prussianism; An Analysis of the Scandinavian Situation in View of Kaiser's Reported Ambition to Make the Baltic a German Lake“ (PDF). Query.nytimes.com. Sótt 26. október 2017.
  6. ↑ Forsgård, Helena (29. júní 2021). „100 years of autonomy: Åland celebrates“. Nordic Labour Journal. Afrit af uppruna á 19. maí 2011. Sótt 30. júní 2021.
  7. ↑ Virrankoski, Pentti (2001). Suomen historia. Ensimmäinen osa. SKS. ISBN 951-746-321-9. p. 59.
  8. ↑ Lars Hulden (2001) Finlandssvenska bebyggelsenamn; Svenska litteratursällskapet i Finland. ISBN 951-583-071-0.
  9. ↑ Pliny the Elder The Natural History; Book IV, Chapter 27.
  10. ↑ Guide, Copyright-The World Beach. „Degersand Beach / Finland“. World Beach Guide.
  11. ↑ „Statistical Yearbook of Finland 2016“ (PDF). Stat.fi. bls. 505. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 11. febrúar 2017. Sótt 7. febrúar 2017.
  12. ↑ Europe, Council of (1. janúar 2012). Biodiversity and Climate Change: Reports and Guidance Developed Under the Bern Convention (enska). Council of Europe. bls. 251. ISBN 9789287170590.
  13. ↑ „Product catalogue“. Aland Stamps. Afrit af upprunalegu geymt þann 11 febrúar 2017. Sótt 10. febrúar 2017.
  14. ↑ „The 2007 Session of the Nordic Council“. European Tribune. 2007. Sótt 10. febrúar 2017.
  15. ↑ „International Prefixes“. Radio Society of Great Britain. Sótt 10. febrúar 2017.
  16. ↑ „Allt fler hemundervisare flyttar till Åland“. Ålandstidningen. Afrit af upprunalegu geymt þann 23 febrúar 2017. Sótt 12. ágúst 2015.
  17. ↑ Krimmer, R., Duenas-Cid, D., Krivonosova, I., Serrano, R. A., Freire, M., & Wrede, C. (2019, September 27). Nordic Pioneers: facing the first use of Internet Voting in the Åland Islands (Parliamentary Elections 2019).
  18. ↑ Duenas-Cid, David; Krivonosova, Iuliia; Serrano, Radu; Freire, Marlon; Krimmer, Robert (7. maí 2020). „Tripped at the Finishing Line: The Åland Islands Internet Voting Project“. Í Krimmer, Robert; Volkamer, Melanie; Beckert, Bernhard; Küsters, Ralf; Kulyk, Oksana; Duenas-Cid, David; Solvak, Mihkel (ritstjórar). Electronic Voting. Lecture Notes in Computer Science. 12455. árgangur. Springer International Publishing. bls. 36–49. doi:10.1007/978-3-030-60347-2_3. ISBN 978-3-030-60346-5. S2CID 221911723 – gegnum Springer Link.
  19. ↑ „Viva Åland! Independence Dream Not Dead, But More Autonomy Comes First“. Afrit af upprunalegu geymt þann 20. janúar 2021. Sótt 16. apríl 2023.
  20. ↑ „Wednesday's papers: Åland's separatists take heart, housing market warning and pig farm vaccinations“. Yle Uutiset. 4. október 2017.
  21. ↑ „Environment and energy“. ÅSUB. Sótt 12.8.2023.
  22. ↑ Åland: many travellers, far fewer overnighters Geymt 15 ágúst 2021 í Wayback Machine, Nordic Labour Journal, 27 June 2019
  23. ↑ „Archived copy“ (PDF). Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 12. ágúst 2014. Sótt 12. ágúst 2014.
  24. ↑ „Saved query for employment statistics 2011–2021“. stat.fi.[óvirkur tengill]
  25. ↑ „Lagtingets uppgifter“. Lagtinget.ax. 22. október 2015. Afrit af uppruna á 2. október 2015. Sótt 26. október 2017.
  26. ↑ „Om landskapet Åland tillkommande skattegottgörelse för 2010“ (PDF). 13. mars 2013. Afritað af uppruna á 13. mars 2013. Sótt 26. október 2017.
  27. ↑ Symington, Andy; Bain, Carolyn; Bonetto, Cristian; Ham, Anthony & Kaminski, Anna (2013), Scandinavia, Lonely Planet
  28. ↑ „Europe's Regions“ (PDF). 20. ágúst 2012. Afritað af uppruna á 20. ágúst 2012. Sótt 26. október 2017.
  29. ↑ „Ahvenanmaa on EU:n 20. vaurain alue“. Helsingin Sanomat. 19. febrúar 2009. Afrit af upprunalegu geymt þann 8. nóvember 2011. Sótt 19. júlí 2009.
  30. ↑ „Ekonomisk översikt hösten 2020 | Ålands statistik- och utredningsbyrå“ (sænska). Asub.ax. 9. október 2020. Afrit af uppruna á 22. maí 2022. Sótt 30. júní 2022.
  31. ↑ „Act on the Autonomy of Åland“ (PDF). Finlex. 1991. Sótt 25. janúar 2017.
  32. ↑ „Väestö 31.12. Muuttujina Maakunta, Taustamaa, Sukupuoli, Ikä, Syntyperä, Vuosi ja Tiedot“. Afrit af upprunalegu geymt þann 15. apríl 2022. Sótt 28. apríl 2023.
  33. ↑ Kjell Ekström: Åland - skärgård i Östersjön. Mariehamn 2006, bls. 90.
  34. ↑ Kurt-Viking Abrahamsson: Åländska kulturlandskap. Ålands Kulturstiftelse, 2011, ISBN 978-952-9848 -21- 8, bls. 92.

Tenglar[breyta | breyta frumkóða]

Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Álandseyjar&oldid=1825420“