Svalbarði

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Svalbard
Fáni Svalbarða Skjaldarmerki Svalbarða
Fáni Skjaldarmerki
Þjóðsöngur:
Kongesangen
Staðsetning Svalbarða
Höfuðborg Longyearbyen
Opinbert tungumál norska
Stjórnarfar Noregsstjórn

Konungur Haraldur 5.
Sýslumaður Lars Fause
Landsvæði í Noregi
 - Svalbarðasamningurinn 9. febrúar 1920 
 - Svalbarðalögin 17. júlí 1925 
Flatarmál
 - Samtals
61.022 km²
Mannfjöldi
 - Samtals (2020)
 - Þéttleiki byggðar
2.939
0,04/km²
Gjaldmiðill norsk króna (NOK)
Tímabelti UTC+1 (+2 á sumrin)
Þjóðarlén .no
Landsnúmer +47

Svalbarði (norska: Svalbard) er eyjaklasi í Norður-Íshafi, um það bil miðja vegu milli meginlands Evrópu og Norðurpólsins. Eyjarnar eru milli 74. og 81. breiddargráðu norður og 10. til 35. lengdargráðu austur. Spitsbergen er stærsta eyjan, en þar á eftir koma Norðausturlandið og Edge-eyja. Stærsta byggðin á eyjunum er Longyearbyen.[1]

Eyjarnar voru fyrst notaðar sem veiðistöð af hvalveiðimönnum sem sigldu langt norður í höf á 17. og 18. öld, en sem yfirgáfu þær síðar. Kolanám hófst þar í upphafi 20. aldar og nokkrar varanlegar byggðir voru stofnaðar. Svalbarðasamningurinn frá 1920 kveður á um yfirráð Noregs yfir eyjunum og með Svalbarðalögunum 1925 lýstu Norðmenn Svalbarða hluta af norska konungsríkinu. Svalbarði var gerður að fríverslunarsvæði og herlausu svæði. Norska fyrirtækið Store Norske Spitsbergen Kulkompani og rússneska fyrirtækið Arktikugol eru einu námafyrirtækin sem enn starfa á eyjunum, en rannsóknarstarfsemi og ferðaþjónusta hafa í seinni tíð orðið mikilvægari. Háskólamiðstöðin á Svalbarða (UNIS) og Fræbankinn á Svalbarða leika lykilhlutverk í efnahagslífi eyjanna. Fyrir utan Longyearbyen eru helstu byggðir á eyjunum rússneski námabærinn Barentsburg, rannsóknarstöðin Ny-Ålesund og námabærinn Sveagruva. Aðrar byggðir eru norðar en eina fólkið sem þar býr eru hópar vísindamanna sem dvelja þar tímabundið. Engir vegir liggja milli byggðanna. Snjósleðar, flugvélar og bátar eru helstu samgöngutækin. Svalbarðaflugvöllur í Longyearbyen er aðalsamgöngumiðstöð eyjanna.[2]

Um 60% af eyjunum eru þakin jöklum og þar eru mörg fjöll og firðir. Þar ríkir íshafsloftslag þótt hitastig sé mun hærra en annars staðar á sömu breiddargráðum. Flóra Svalbarða nýtir sér miðnætursólina til að bæta upp fyrir skammdegið á veturnar. Margar tegundir sjófugla verpa á Svalbarða og þar er að finna tófu, hreindýr og ísbirni, auk sjávarspendýra. Á Svalbarða eru sjö þjóðgarðar og 23 friðlönd sem ná yfir 2/3 hluta af landi eyjanna.

Noregur fer með yfirráð á Svalbarða samkvæmt Svalbarðasamningnum frá 1920, en eyjarnar eru ekki stjórnsýslulegur hluti Noregs og falla ekki undir neitt norskt fylki. Þess í stað fer ríkisstjórn Noregs með stjórn eyjanna beint í gegnum skipaðan sýslumann. Svalbarði er utan við Schengen-svæðið, Evrópska efnahagssvæðið og Norræna vegabréfasambandið. Svalbarði og Jan Mayen eiga saman ISO 3166-1-landakóðann SJ þótt stjórn þeirra sé alveg aðskilin. Í Svalbarðasamningnum er kveðið á um að allir aðilar (nú yfir 40 talsins) skuli hafa rétt til að nýta auðlindir Svalbarða og að allar eyjarnar skuli vera herlaust svæði. Nú á dögum eru það eingöngu Rússar sem nýta sér þetta ákvæði og stunda kolanám á Svalbarða. Einnig hafa íslensk stjórnvöld vísað í þetta ákvæði varðandi fiskveiðar íslenskra skipa í grennd við Svalbarða. Svalbarði er nyrsta svæði í heimi þar sem er föst búseta.

Heiti[breyta | breyta frumkóða]

Nafnið Svalbarði kemur fyrir í fyrsta kafla Landnámabókar þar sem segir að frá Langanesi á Íslandi sé fjögurra dægra sigling norður til Svalbarða. Í Konungsannál frá 14. öld er sagt frá „Svalbarðsfundi“ árið 1194.[heimild vantar]

Nafnið Spitsbergen kemur frá hollenska landkönnuðinum Willem Barents sem sá hvassa fjallstinda (spitse bergen) á vesturströnd aðaleyjunnar. Barents vissi ekki að um eyjaklasa væri að ræða og nafnið Spitsbergen hefur því verið notað bæði um eyjaklasann og aðaleyjuna.[3]

Landfræði[breyta | breyta frumkóða]

Svalbarðasamningurinn skilgreinir Svalbarða sem allar eyjar og sker milli 74. og 81. breiddargráðu norður, og 10. til 35. lengdargráðu austur.[4][5] Landsvæðið er 61.022 km2 að stærð. Þrjár stærstu eyjar Svalbarða eru Spitsbergen (37.673 km2), Nordaustlandet (14.443 km2) og Edgeøya (5.074 km2).[6] Öll þorpin á Svalbarða eru á Spitsbergen, fyrir utan veðurstöðvar á Bjarnarey og Hopen.[7] Norska ríkið lagði allt land á Svalbarða undir sig, sem aðrir höfðu ekki gert tilkall til, eða 95,2% af eyjaklasanum þegar Svalbarðasamningurinn gekk í gildi. Norska námafyrirtækið Store Norske á 4% og rússneska námafyrirtækið Arktikugol 0,4%. Aðrir einkaaðilar eiga 0,4% landsins.

Svalbarði er norðan norðurheimskautsbaugs og þar er miðnætursól í 99 daga á sumrin og heimskautanótt í 84 daga á veturnar.[8] Í Longyearbyen er bjart frá 20. apríl til 23. ágúst, og dimmt frá 26. október til 15. febrúar.[4] Á veturnar er oft tunglbjart og snjóþekja magnar birtuna upp.[8] Á Svalbarða eru ljósaskiptin löng. Fyrsta og síðasta dag skammdegisins stendur rökkrið í sjö og hálfan tíma og samfelld birta stendur tveimur vikum lengur en miðnætursólin.[9][10] Á sumarsólstöðum fer sólin neðst í 12° yfir sjóndeildarhring á miðnætti.[11]

Um 60% af Svalbarða eru þakin jökli, 30% er berg og 10% eru klædd gróðri.[12] Stærsti jökullinn er Austfonna, 8.412 km2, á Nordaustlandet, og þar á eftir koma Olav V Land og Vestfonna. Á sumrin er hægt að fara á skíðum frá Sørkapp syðst á Spitsbergen að norðurströndinni, á næstum samfelldum ís. 99,3% af eyjunni Kvitøya eru þakin ís.[13]

Svalbarði hefur mótast af ísaldarjöklinum sem hefur skorið firði, dali og fjöll inn í þessa fyrrum hásléttu.[12] Hæsti tindurinn er Newtontoppen sem er 1.717 metra hár, og þar á eftir koma Perriertoppen (1.712 metrar), Ceresfjellet (1.675 metrar), Chadwickryggen (1.640 metrar) og Galileotoppen (1.637 metrar). Lengsti fjörðurinn er Wijdefjorden, 108 km að lengd, og þar á eftir koma Isfjorden (107 km), Van Mijenfjorden (83 km), Woodfjorden (64 km) og Wahlenbergfjorden (46 km).[14] Svalbarði er hluti af Heimskautaflæðibasaltinu[15] og þar reið yfir öflugasti jarðskjálfti Noregs 6. mars 2009, 6,5 að stærð.[16]

Helstu landspendýr eru heimskautarefur, ísbjörn og hreindýr. Sjávarspendýr eru meðal annars hvalir, höfrungar, selir og rostungar. 165 plöntutegundir hafa fundist á Svalbarða. Ísbirnir hafa orðið 6 manns að bana síðan 1971. [17]

Eyjar[breyta | breyta frumkóða]

Eyjar á Svalbarða í röð eftir stærð:

  1. Spitsbergen (37.673 km²)
  2. Nordaustlandet (14.443 km²)
  3. Edge-eyja (5074 km²)
  4. Barentseyja (1250 km²)
  5. Hvítey (682 km²)
  6. Prins Karls Forland (615 km²)
  7. Bjarnarey (178 km²)
  8. Danska Eyja
  9. Amsterdameyja

Efnahagslíf[breyta | breyta frumkóða]

Helstu atvinnugreinar eru kolavinnsla, ferðaþjónusta og rannsóknir. Svalbarði er ekki hluti af Schengen eða Evrópska efnahagssvæðinu.

Íbúar[breyta | breyta frumkóða]

Þrjár af eyjum Svalbarða eru byggðar: Spitsbergen, Bjørnøya og Hopen. Árið 2020 bjuggu tæplega 3000 manns á Svalbarða, meira en helmingur af norskum uppruna. Stærstu hópar á eyjunni sem ekki hafa norskt ríkisfang eru frá Rússlandi, Úkraínu, Póllandi, Þýskalandi, Svíþjóð, Danmörku og Taílandi.[18]

Stærsti bærinn í eyjaklasanum er Longyearbyen. Þar er sjúkrahús, grunnskóli og menntaskóli og Háskólasetur Svalbarða, íþróttamiðstöð með sundlaug, bókasafn, menningarmiðstöð og kvikmyndahús,[19] almenningsvagnar, hótel, banki[20] og nokkur söfn.[21] Vikulega kemur út dagblaðið Svalbardposten[22]. Engin námavinnsla er eftir í Longyearbyen. Starfsemi var hætt í kolanámum í Sveagruva og Luckerfjellet árið 2017 og þeim var lokað 2020.[23][24]

Ny-Ålesund er varanleg rannsóknarstöð á norðvesturströnd Spitsbergen og nyrsta varanlega byggð heims. Ny-Ålesund var áður námabær og er enn rekinn af norska ríkisfyrirtækinu Kings Bay. Þar er ferðaþjónusta takmörkuð til að draga úr áhrifum hennar á vísindastarf.[19] Íbúar í Ny-Ålesund eru 35 á veturnar og um 180 á sumrin.[25] Norska veðurstofan rekur veðurstöðvar á Bjørnøya og Hopen, með 10 og 4 starfsmenn. Báðar stöðvarnar hýsa líka rannsóknarteymi tímabundið.[19] Pólska heimskautamiðstöðin er rekin af pólska ríkinu í Hornsund með 10 starfsmenn árið um kring.[19]

Yfirgefni sovéski námabærinn Pyramiden.

Sovéski námabærinn Pyramiden var yfirgefinn árið 1998. Eftir það var Barentsburg eina varanlega rússneska byggðin á Svalbarða. Barentsburg er í eigu fyrirtækisins Arktikugol sem rekur þar kolanámu. Til viðbótar við námavinnsluna hefur fyrirtækið opnað hótel og minjagripaverslun fyrir ferðamenn sem koma þangað frá Longyearbyen.[19] Í þorpinu eru skóli, bókasafn, íþróttamiðstöð, tómstundamiðstöð, sundlaug, býli og gróðurhús. Svipuð aðstaða er í Pyramiden. Í báðum þorpunum er að finna dæmigerðan sovéskan eftirstríðsáraarkitektúr. Þar er að finna tvær nyrstu styttur af Lenín í heimi, auk annarra listaverka.[12] Árið 2013 voru nokkrir starfsmenn í Pyramiden til að halda byggingunum við og reka þar lítið hótel.

Menning[breyta | breyta frumkóða]

North Pole Expedition Museum í Longyearbyen.

Menning á Svalbarða hefur tekið miklum breytingum eftir að námavinnslu lauk. Miklar minjar eru um námavinnsluna og heilu námabæirnir standa enn, þótt þeir séu að mestu mannlausir. Námavinnsla Sovétríkjanna hafði þann tilgang fyrst og fremst að viðhalda stöðu þeirra á Norðurslóðum, því kolavinnslan sjálf stóð aldrei undir sér. Pyramiden átti að vera eins konar „fyrirmyndarbær“ til að sýna umheiminum fram á yfirburði sovéskra lifnaðarhátta í kalda stríðinu. Á Svalbarða er líka að finna eldri minjar um hvalveiðar. Síðustu ár hefur náttúruferðamennska farið vaxandi sem leggur áherslu á ósnortna náttúru og víðerni. Þannig verður umdeilt hvort líta eigi á leifar af 20. aldar iðnaði á svæðinu sem „minjar“ til að varðveita eða „rusl“ til að fjarlægja.[26] Minjar sem eru eldri en frá 1945 eru varðveittar með lögum.[27] Nokkrum námum og hluta námabæjanna hefur verið breytt í söfn og gististaði fyrir ferðafólk.

Rannsóknarstarf, einkum loftslagsrannsóknir, hefur farið vaxandi á Svalbarða. Á milli 2003 og 2006 var rannsóknarsetrið Svalbard Forskningspark reist yfir starfsemi nokkurra rannsóknarstofnana í Longyearbyen. Þar er Minjasafn Svalbarða til húsa. Í Longyearbyen eru líka North Pole Expedition Museum og Gruve 3-náman sem er opin ferðamönnum. Þá eru minjasöfn um námavinnslu og minjar frá Pómorum bæði í Barentsburg og Pyramiden.

Ýmsar árlegar hátíðir eru haldnar á Svalbarða, flestar stofnaðar síðustu ár. Meðal þeirra eru „sólarhátíð“ (Solfestuka) til að fagna endurkomu sólarinnar í mars. Tónlistarhátíðir, bókmenntahátíð og matarhátíðir eru líka haldnar árlega.

Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]

  1. ↑ Dickie, Gloria (1.6.2021). „The World's Northernmost Town Is Changing Dramatically“ (Original title: "The Polar Crucible"). Scientific American. 324 (6): 44–53.
  2. ↑ „Svalbarði: Ný samgöngumiðstöð á Norðurslóðum?“. Þjóðviljinn. 39 (80): 12. 21.5.1974.{{cite journal}}: Wikipedia:CS1 villur:dagsetning og ár (link)
  3. ↑ In Search of Het Behouden Huys: A Survey of the Remains of the House of Willem Barentsz on Novaya Zemlya, LOUWRENS HACQUEBORD, p. 250 Geymt 27 mars 2009 í Wayback Machine.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Svalbard“. Norwegian Polar Institute. Afrit af upprunalegu geymt þann 15. apríl 2012. Sótt 24. mars 2010.
  5. ↑ „Svalbard Treaty“. Wikisource. 9. febrúar 1920. Afrit af uppruna á 24. mars 2010. Sótt 24. mars 2010.
  6. ↑ „Hvort er stærra Ísland eða Svalbarði?“ á Vísindavefnum
  7. ↑ „Svalbard“. World Fact Book. Central Intelligence Agency. 15. janúar 2010. Sótt 24. mars 2010.
  8. ↑ 8,0 8,1 Torkilsen (1984): 96–97
  9. ↑ „Sunrise and sunset in Longyearbyen October 2019“. Timeanddate.com. Sótt 29. október 2019.
  10. ↑ „Sunrise and sunset in Longyearbyen April 2019“. Timeanddate.com. Sótt 29. október 2019.
  11. ↑ „Sunrise and sunset in Longyearbyen June“. Timeanddate.com. Sótt 29. október 2019.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Umbreit, Andreas (2005). Spitsbergen: Svalbard, Franz Josef, Jan Mayen (3rd. útgáfa). Chalfont St. Peter, Bucks: Bradt Travel Guides. ISBN 978-1-84162-092-3. Sótt 21. maí 2021.
  13. ↑ Torkildsen (1984): 102–104
  14. ↑ „Geographical survey. Fjords and mountains“. Statistics Norway. 22. október 2009. Afrit af uppruna á 14. nóvember 2011. Sótt 24. mars 2010.
  15. ↑ Maher, Harmon D. Jr. (nóvember 1999). „Research Project on the manifestation of the High Arctic Large Igneous Province (HALIP) on Svalbard“. University of Nebraska at Omaha. Afrit af uppruna á 28. júní 2010. Sótt 24. mars 2010.
  16. ↑ „Svalbard hit by major earthquake“. The Norway Post. Norwegian Broadcasting Corporation. 7. mars 2009. Afrit af upprunalegu geymt þann 14. mars 2012. Sótt 24. mars 2010.
  17. ↑ Ísbjörn drap mann á Svalbarða Vísir.is, skoðað 29. ágúst 2020
  18. ↑ „Non-Norwegian population in Longyearbyen, by nationality. Per 1 January. 2004 and 2005. Number of persons“. Statistics Norway. Afrit af uppruna á 23. maí 2010. Sótt 24. mars 2010.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 „10 Longyearbyen og øvrige lokalsamfunn“. St.meld. nr. 22 (2008–2009): Svalbard. Norwegian Ministry of Justice and the Police. 17. apríl 2009. Afrit af uppruna á 11. október 2012. Sótt 24. mars 2010.
  20. ↑ „Shops/services“. Svalbard Reiseliv. Afrit af upprunalegu geymt þann 12. apríl 2010. Sótt 24. mars 2010.
  21. ↑ „Attractions“. Svalbard Reiseliv. Afrit af upprunalegu geymt þann 25. janúar 2010. Sótt 24. mars 2010.
  22. ↑ http://www.svalbardposten.no
  23. ↑ Stange, Rolf (15. febrúar 2019). „Lunckefjellet: the end of an arctic coal mine“. Spitsbergen | Svalbard (bandarísk enska). Sótt 28. janúar 2020.
  24. ↑ Stange, Rolf (26. febrúar 2020). „Svea Nord is history“. Spitsbergen | Svalbard (bandarísk enska). Sótt 19. október 2020.
  25. ↑ „Ny-Ålesund“. Kings Bay. Afrit af upprunalegu geymt þann 10. mars 2009. Sótt 24. mars 2010.
  26. ↑ Kotašková, E. (2022). „From mining tool to tourist attraction: Cultural heritage as a materialised form of transformation in Svalbard society“. Polar Record. 58. doi:10.1017/S0032247422000092.
  27. ↑ Kristin Prestvold (2008). „Svalbard's cultural remains - traces of history in an Arctic landscape“.

Tenglar[breyta | breyta frumkóða]

Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Svalbarði&oldid=1830048“