Noregur

Konungsríkið Noregur
Kongeriket Norge (norskt bókmál) Kongeriket Noreg (nýnorska)
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: Einig og tru til Dovre fell (norska) Sameinuð og trú þar til Dofri fellur
Þjóðsöngur: Ja, vi elsker dette landet
Höfuðborg	Osló
Opinbert tungumál	norska, samíska í nokkrum sjálfstjórnarumdæmum
Stjórnarfar	Þingbundin konungsstjórn
Konungur	Haraldur 5.
Forsætisráðherra	Jonas Gahr Støre
Sjálfstæði
- stofnun	872
- Kalmarsambandið	1397
- stjórnarskrá	17. maí 1814
- sambandsslit við Svíþjóð	7. júní 1905
Flatarmál  - Samtals  - Vatn (%)	67. sæti 385.207 km² 6
Mannfjöldi  - Samtals (2023)  - Þéttleiki byggðar	120. sæti 5.488.984 14,3/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2020
- Samtals	350 millj. dala (49. sæti)
- Á mann	64.856 dalir (6. sæti)
VÞL (2019)	0.957 (1. sæti)
Gjaldmiðill	Norsk króna (kr) (NOK)
Tímabelti	UTC+1 (UTC+2 á sumrin)
Ekið er	hægri megin
Þjóðarlén	.no
Landsnúmer	+47

Noregur er land á Skandinavíuskaganum í Norður-Evrópu, á landamæri að Svíþjóð, Finnlandi og Rússlandi og er eitt Norðurlandanna. Í Noregi búa 5,5 milljónir (2023). Höfuðborg landsins er Ósló. Tungumál Norðmanna er norska (sem hefur tvenns konar opinbert ritmál, bókmál og nýnorsku), ásamt samískum tungumálum. Norskt talmál einkennist af miklum mállýskumun. Að nota mállýsku í venjulegu talmáli er jafn algengt hjá þeim sem rita bókmál eins og þeim sem nota nýnorsku sem ritmál. Noregur var sagður friðsælasta land í heimi, árið 2007 samkvæmt Global Peace Index.

Fjallalandslag í Vestur-Noregi

Saga

Fornmyndir höggnar í grjót í Norður-Noregi

‍‍‍Fólk hefur búið í Noregi í yfir 12.000 ár. Fólkið fluttist frá Þýskalandi í suðri eða úr norðaustri, þ.e. frá Norður-Finnlandi og Rússlandi. Milli 5000 og 4000 fyrir Krist var landbúnaður fyrst hafinn í Oslóarfirði. Heimildir eru fyrir verslun við Rómverja.

Á 8. - 11. öld fóru margir norskir víkingar til Íslands, Færeyja og Grænlands og til Bretlandseyja. Þeir sem fóru til Íslands gerðu það meðal annars til að flýja ofríki Haralds hárfagra sem reyndi að leggja undir sig allan Noreg. Aðrir fóru vegna skorts á góðu landbúnaðarlandi í Vestur-Noregi og leituðu nýrra landsvæða. Ný siglingatækni, eins og langskipin, átti sinn þátt í útrásinni. Kristni breiddist út á 11. öld. Átök urðu í landinu vegna tilkomu kristninnar og Stiklastaðaorrusta var einn af atburðunum sem mörkuðu þau. Að lokum kristnaðist Noregur og varð Niðarós biskupsstóll landsins.

Árið 1349 gekk Svarti dauði og aðrar plágur yfir Noreg og urðu til þess að fólki fækkaði um helming. Á 14. öld varð Björgvin helsta verslunarhöfn Noregs en henni stjórnuðu Hansakaupmenn. Árið 1397 gekk Noregur í ríkjasamband með Svíþjóð og Danmörku í Kalmarsambandinu. Svíþjóð gekk úr sambandinu árið 1523 og úr varð ríkjasamband Danmerkur og Noregs.

Árið 1537 urðu siðaskiptin í Noregi. Konungsveldi var sett á laggirnar árið 1661 og danski konungurinn varð einvaldur. Námavinnsla hófst í stórum stíl á 17. öld og þar á meðal voru silfurnámur í Kongsberg og koparnámur í Røros. Árið 1814 gaf Danmörk Svíþjóð eftir yfirráð yfir Noregi. Noregur lýsti þó yfir sjálfstæði. Þann 17. maí 1814 fékk Noregur stjórnarskrá.

Iðnvæðing hófst upp úr 1840 en eftir 1860 fluttist fólk í stórum stíl til Norður-Ameríku.

Noregur varð sjálfstætt land 7. júní árið 1905 vegna sambandsslita Noregs og Svíþjóðar. Eftir það hefur 17. maí verið þjóðhátíðardagur Noregs.

Árið 1913 fengu norskar konur kosningarétt og urðu næstfyrstar í heiminum til að ná þeim áfanga. Frá því um 1880-1920 fóru norskir landkönnuðir að kanna heimskautasvæðin. Meðal þeirra mikilvirkustu voru Fridtjof Nansen, Roald Amundsen og Otto Sverdrup. Amundsen komst fyrstur manna á Suðurpólinn árið 1911.

Í byrjun 20. aldar urðu skipaflutningar og vatnsorka æ mikilvægari. Járnbrautir voru lagðar milli helstu þéttbýlisstaða. Efnahagurinn sveiflaðist og upp spruttu verkalýðshreyfingar. Þjóðverjar hernámu Noreg árið 1940 eftir bardaga við norskar og breskar hersveitir og stóð hernám þeirra til 1945. Ríkisstjórnin og konungsfjöldskyldan flúðu til London. Vidkun Quisling vann með nasistum og lýsti sig forsætisráðherra fyrst um sinn en síðar tók Þjóðverjinn Josef Terboven við taumunum.

Eftir síðari heimsstyrjöld varð Noregur stofnmeðlimur NATO árið 1949 en leyfði þó ekki erlendar herstöðvar eða kjarnavopn í landinu til að styggja ekki Sovétmenn. Landið gekk í fríverslunarbandalagið EFTA árið 1960.

Olía var uppgötvuð í Norðursjó árið 1969 og undir lok 20. aldar var Noregur einn af mestu olíuútflutningsaðilum heims. Equinor er stærsta olíufyrirtækið og á norska ríkið 2/3 hluta í því.

Ríkisstjórn Noregs er nú undir forystu Jonasar Gahr Støre.

Landfræði

Strönd Noregs er mjög vogskorin og með ótal fjörðum sem ísaldarjökullinn mótaði. Sognfjörður er stærsti fjörðurinn og inn af honum ganga margir smáfirðir. Einnig eru margar eyjar undan ströndum Noregs. Eyjaklasinn Lófótur er rómaður fyrir náttúrufegurð. Jan Mayen og Svalbarði heyra undir Noreg. Skandinavíufjöll liggja frá norðri til suðurs í gegnum landið. Í fjalllendinu Jötunheimum eru jöklar; stærsti jökull fastalands Noregs, Jostedalsjökull, er þar og einnig hæsta fjallið, Galdhöpiggen (2469 m.). Mun stærri jöklar eru á Svalbarða (Austfonnajökull). Hornindalsvatnet er dýpsta vatn Evrópu.

Einstakir firðir, Geirangursfjörður og Nærøyfjörður, hafa verið settir á heimsminjalista UNESCO.

38% landins eru skógi vaxin. Af trjátegundum má helst nefna rauðgreni, skógarfuru, gráelri, ilmbjörk, hengibjörk, ilmreyni og eini. Sunnarlega má finna beyki og ask.

Heiðar í yfir 1000 metra hæð eru algengar í Noregi. Með þeim þekktari er Hardangervidda.

Dýralíf

Dýralíf er fjölbreytt. Til dæmis finnast 90 tegundir spendýra, 250 tegundir staðfugla, 2800 tegundir háplantna, 45 tegundir ferskvatnsfiska, 150 tegundir sjávarfiska og 16.000 tegundir skordýra.

Í dag telja líffræðingar að aðeins 80-100 úlfar finnist í norsku óbyggðunum og er jarfastofninn litlu stærri. Uppi á heiðunum finnast læmingjar en þeir ganga í gegnum miklar stofnsveiflur með reglulegu millibili, þannig að stofninn nær hámarki reglulega á 11-12 ára fresti.

Á hálendisheiðinni Hardangervidda og í aðliggjandi fjöllum finnst síðasti villti stofn hreindýra í Evrópu. Hann telur nú um 15 þúsund dýr. Elg hefur fjölgað mjög í Noregi á undanförnum 50 árum og er stofninn geysistór þrátt fyrir að 40-50 þúsund dýr séu felld á ári. Bjórnum hefur einnig farnast vel í skjóli friðunar en eftir seinni heimsstyrjöld var heildarstofn hans í gjörvallri Evrópu aðeins rúmlega 500 dýr. Nú hefur hann, bæði í Noregi og víðar, numið gömul vatnasvæði að nýju.

Samkvæmt Alþjóðlegu náttúruverndasamtökunum teljast þrjár tegundir landspendýra vera í hættu á að hverfa úr norskri náttúru. Þetta eru skógarbjörn, úlfur og fjallarefur en þeim síðastnefnda hefur fækkað mjög í Noregi á síðustu öld, sennilega vegna hlýnunar. Við hlýnun sækir rauðrefurinn mun norðar og melrakkinn hefur ekki roð við honum í harðri samkeppni.

Flestar fuglategundir sem teljast til fuglafánu Noregs eru farfuglar. Harðgerðar tegundir eins og hrafn og rjúpa eru dæmi um tegundir sem þreyja þorrann í kaldri vetrartíðinni. Sumar fuglategundir fara langt suður á bóginn á veturna meðan aðrar leita aðeins niður á ströndina.

Fuglalífið í Noregi er afar fjölbreytt enda eru þar gjöful hafsvæði sem næra milljónir sjófugla, skógar sem hýsa milljónir fugla og heiðalönd sem eru heimkynni rjúpu og annarra tegunda. Í kjarrlendi eru akurhænur áberandi og í skógunum má sjá spætur, þiður og orra auk fjölda tegunda ugla og smærri ránfugla sem veiða þessa fugla auk urmuls smárra spendýra sem lifa í skógunum.

Í fuglafánu Noregs er fjöldi tegunda vatna- og votlendisfugla, svo sem andfuglar og rellur, auk þess sem svartfuglar eru algengir meðfram ströndinni. Haförninn er áberandi fugl sem lifir við hina löngu strandlengju Noregs. Langstærsti hluti heimsstofns hafarnarins lifir í Noregi eða á milli 3.500 og 4.000 fuglar en heimsstofninn er vel innan við 5.000 fuglar.

Stjórnmál

Stjórnsýslueiningar

Fylki Noregs eru 11 og 356 sveitarfélög. Fylkin eru þessi:

	Fylki	Höfuðstaður	Stærsti bær
	Ósló Oslo	Ósló Oslo	Ósló Oslo
	Ryggjafylki Rogaland	Stafangur Stavanger	Stafangur Stavanger
	Mæri og Raumsdalur Møre og Romsdal	Molde Molde	Álasund Ålesund
	Norðurland Nordland	Boðøy eða Boðvin Bodø	Boðøy eða Boðvin Bodø
	Víkin Viken	Ósló, Dröfn, Sarpsborg Oslo, Drammen, Sarpsborg	Bergheimur Bærum
	Innland Innlandet	Hamar Hamar	Ringisakur Ringsaker
	Vestfold og Þelamörk Vestfold og Telemark	Skiða Skien	Sandar Sandefjord
	Agðir Agder	Kristiansand, Arnardalur Kristiansand, Arendal	Kristiansand
	Vesturland Vestland	Björgvin Bergen	Björgvin Bergen
	Þrændalög Trøndelag Trööndelage	Steinker Steinkjer	Þrándheimur Trondheim
	Troms og Finnmörk Troms og Finnmark Romsa ja Finnmárku Tromssa ja Finmarkku	Tromsø, Vatnsøy Tromsø, Vadsø	Tromsø

Landshlutar

Noregi er skipt í fimm landshluta.

• Austur-Noregur, Austlandet.
• Norður-Noregur, Nord-Noreg.
• Suður-Noregur, Sørlandet.
• Vestur-Noregur, Vestlandet.
• Þrændalög, Trøndelag.

Tengt efni

• Noregur á Íslensku Geymt 2005-12-27 í Wayback Machine
• Íslendingar í Noregi; grein í Morgunblaðinu 1961
• 350 ár frá stofnun norska hersins; grein í Morgunblaðinu 1978
• Sjálfstæðisbarátta Noregs árið 1905; grein í Skírni 1908
• Tölfræðiupplýsingar um Noreg á Norden.org Geymt 2010-05-10 í Wayback Machine
• Norski olíusjóðurinn stærstur