Hvalveiðar

Hvalveiðibátar liggja við festar í höfninni í Reykjavík

Hvalveiðar eru veiðar á hvölum. Slíkar veiðar hafa verið stundaðar frá örófi alda en náðu hámarki á 19. öld og fyrri hluta 20. aldar vegna mikillar eftirspurnar eftir lýsi sem unnið var úr hvalspiki, þá gengu veiðarnar mjög nærri mörgum hvalategundum. Í seinni tíð hafa hvalveiðar þó aðallega verið stundaðar vegna kjötsins. Alþjóðahvalveiðiráðið var stofnað 1946 til að hafa stjórn á hvalveiðum á heimsvísu. Árið 1986 bannaði ráðið svo allar hvalveiðar í atvinnuskyni en harðar deilur hafa staðið um bannið allar götur síðan. Undanþága frá því var þó veitt vegna svokallaðra vísindaveiða og einnig vegna veiða frumbyggja.

Nú á dögum eru hvalveiðar stundaðar af nokkrum ríkjum:

• Norðmenn höfðu uppi fyrirvara við samþykkt bannsins og voru því ekki bundnir af því. Þeir hófu veiðar í atvinnuskyni á ný árið 1993.
• Ólíkt Noregi hafði Ísland engan fyrirvara við bannið þegar það var sett, fram til 1989 stunduðu Íslendingar þó nokkrar vísindaveiðar. Þegar ljóst varð að ráðið var ekki á því að leyfa takmarkaðar veiðar í atvinnuskyni gekk Ísland úr því í mótmælaskyni. Landið gekk þó aftur í ráðið árið 2002 en þá með fyrirvara við bannið sem andstæðingar hvalveiða í ráðinu töldu ólöglegan. Vísindaveiðar hófust aftur 2003. Íslendingar hófu hvalveiðar í atvinnuskyni á ný árið 2006, á hverju ári má nú veiða 300 hvali, 150 langreyðar og 150 hrefnur, færa má 25% kvótans milli ára. Þess má geta að langreyður er á lista IUCN yfir dýr í útrýmingarhættu.
• Japan gerði upphaflega fyrirvara við bannið en féll frá honum 1987 vegna hótana Bandaríkjanna og eru Japanir því bundnir af banninu. Sama ár hófust umdeildar vísindaveiðar sem staðið hafa síðan en hvalveiðiandstæðingar kalla þær aðeins yfirvarp fyrir veiðar sem raunverulega séu í atvinnuskyni.
• Nokkrar undanþágur hafa verið veittar frá banninnu vegna veiða frumbyggja. Grænlendingar eru langumfangsmestir á því sviði. Frumbyggjahópar í Bandaríkjunum (Alaska), Indónesíu, Kanada, Karíbahafi og Rússlandi njóta einnig þessarar undanþágu.
• Veiðar Færeyinga á grindhval kallast grindadráp.

Hvalveiðar erlendra manna við Ísland

Hvalir voru verðmætt veiðifang frá því að Ísland tók að byggjast. Framan af voru hvalveiðar Íslendinga tækifærisveiðar fremur en atvinnuveiðar. Íslendingar nýttu að mestu hvalreka og veiddu aðeins hvali í litlum mæli fram á 20. öld. Lengst af voru það erlendar þjóðir sem veiddu hvali í atvinnuskyni við Íslandsstrendur. Fyrst voru það Baskar og Hollendingar á 17. öld og síðan Norðmenn 200 árum seinna. Íslendingar fóru hins vegar ekki að veiða hvali í atvinnuskyni fyrr en eftir fyrri heimsstyrjöldina.

Hvalveiðar erlendra manna á tímabilinu 1600-1915 hafði áhrif á íslenskt samfélag. Gátu Íslendingar til að mynda stundað ólöglega verslun við erlenda hvalveiðimenn á tímum einokunarinnar og kynntu Baskar og Hollendingar Íslendingum meðal annars fyrir tóbaksreykingum. Þegar Norðmenn hófu hvalveiðar við Ísland á 19. öld kenndu þeir Íslendingum t.d. að reka stórútgerð. Þeir höfðu jafnframt menningarleg og pólitísk áhrif á líf fólks á Íslandi.

Aðalgrein Áhrif erlendra hvalveiðimanna á íslenskt samfélag, 1600-1915

Hvalveiðar Baska og Hollendinga á 17. öld

Áður fyrr var talið að erlendir hvalveiðimenn höfðu ekki byggt landstöðvar á Íslandi og stundað þar lýsisbræðslu. Fornleifarannsóknir hafa þó sýnt að Baskar reistu að minnsta kosti þrjár slíkar á Vestfjörðum á 17. öld, það er á Kóngsey, Strákatanga og Strákey. Á árunum 2005-2010 fór fram fornleifauppgröftur á hvalstöðinni á Strákatanga og fannst þar mikið magn tóbakspípa. Gefur það til kynna að erlendu hvalveiðimennirnir á Strákatanga hafi flutt inn tóbak og selt Íslendingum á 17. öld.

Aðalgrein Hvalstöðin á Strákatangi

Hvalbein neðansjávar við hvalstöð Norðmanna á Dvergasteinseyri í Álftafirði.

Hvalveiðar Norðmanna á 19. öld

Norðmenn hófu hvalveiðar við Ísland árið 1883. Fyrst byggðu þeir átta hvalstöðvar á Vestfjörðum. Á liðlega einum áratugi áttu þeir eftir að ganga svo nærri hvalstofninum við Vestfirði að fáir voru eftir á miðunum svo að þeir færðu sig um set til Austurlands í von um betri veiðar. Búseta norsku hvalveiðimannanna var þó ætíð umdeild og voru stórhvalaveiðar bannaðar á Íslandi árið 1915 þegar ljóst þótti að hvalstofninn væri að hverfa sökum veiða Norðmanna.

Aðalgrein Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld

Heimildir

Caroline Paulsen, Magnús Rafnsson og Ragnar Edvardsson. (2008). Foreign Whaling in Iceland: Archaeological Excavations at Strákatangi in Hveravík, Kaldrananeshreppi 2007. Data Structure Report. NV nr. 5-08. Bolungarvík: Náttúrustofa Vestfjarða.

Gylfi Björn Helgason. (2015). Hvalveiðar Norðmanna við Vestfirði á 19. öld^{[óvirkur tengill]}. Bolungarvík: Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Vestfjörðum.

Magnús Rafnsson. (2015). Cultural Exchange and Socialization in the Westfjords. Í Xabier Irujo og Viola G. Miglio (ritstj.), Basque Whaling in Iceland in the XVII Century: Legal Organization, Cultural Exchange and Conflicts of the Basque Fisheries in the North Atlantic (bls. 291-318). Santa Barbara: University of California.

Ragnar Edvardsson. (2015). The Strákatangi Whaling Project in Strandasýsla: An Archaeological Site in the Westfjords^{[óvirkur tengill]}. Í Xabier Irujo og Viola G. Miglio (ritstj.), Basque Whaling in Iceland in the XVII Century: Legal Organization, Cultural Exchange and Conflicts of the Basque Fisheries in the North Atlantic (bls. 319-344). Santa Barbara: University of California.

Trausti Einarsson. (1987). Hvalveiðar við Ísland 1600-1939. Í Bergsteinn Jónsson (ritstj.), Studia historica: 8. bindi. Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs.

Ítarefni

Fornleifur. (2014, 3. febrúar). Hvalasaga - 1. hluti. Sótt 2. maí 2016 af http://fornleifur.blog.is/blog/fornleifur/entry/1352233/.

Ragnar Edvardsson og Magnús Rafnsson. (2011). Hvalveiðar útlendinga á 17. öld: Fornleifarannsóknir á Strákatanga 2005-2010. Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 2011, 145-166.

Smári Geirsson. (2015). Stórhvalaveiðar við Ísland til 1915. Reykjavík: Sögufélag.

Tenglar

• Úr sögu hvalveiða; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1991
• Togast á um hvalinn; grein í Morgunblaðinu 1999