Kíribatí
| Republic of Kiribati | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Kjörorð: Te Mauri, Te Raoi ao Te Tabomoa | |
| Þjóðsöngur: Teirake Kaini Kiribati | |
.svg)
| |
| Höfuðborg | Suður-Tarawa |
| Opinbert tungumál | gilbertíska og enska |
| Stjórnarfar | Lýðveldi
|
| Forseti | Taneti Maamau |
| Sjálfstæði | |
| • frá Bretlandi | 12. júlí 1979 |
| Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
170. sæti 811 km² 0 |
| Mannfjöldi • Samtals (2015) • Þéttleiki byggðar |
179. sæti 110.136 152/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2011 |
| • Samtals | 0,599 millj. dala (180. sæti) |
| • Á mann | 5.721 dalir (112. sæti) |
| VÞL (2014) |  0.590 (137. sæti)
|
| Gjaldmiðill | ástralskur dalur (AUD) |
| Tímabelti | UTC+12 +13 +14 |
| Þjóðarlén | .ki |
| Landsnúmer | +686 |
Kíribatí er eyríki í Suður-Kyrrahafi. Því tilheyra um 32 baugeyjar og ein kóraleyja sem eru dreifðar um 3.500.000 ferkílómetra svæði nálægt miðbaug, rétt við daglínu. Kíribatí (borið fram /kiribas/) er gilbertísk umritun á „Gilberts“, en eyjarnar voru áður hluti Gilbertseyja. Höfuðborg Kíribatí, Suður-Tarawa, stendur á nokkrum hólmum í Tarawa-eyjaklasanum sem eru tengdar með vegbrúm. Kíribatí er eitt af fátækustu ríkjum heims. Helstu útflutningsvörur eyjanna eru þurrkaður kókoshnetukjarni og fiskur.
Kíribatí var byggð Míkrónesum á bilinu frá 3000 f.Kr. til 1300 e.Kr. Eyjarnar voru ekki einangraðar og urðu fyrir menningaráhrifum frá Pólýnesíu og Melanesíu. Fyrstu Evrópumennirnir komu til eyjanna á 16. öld og þær voru undir yfirráðum Spánverja frá 1525 til 1885. Í byrjun 19. aldar komu hvalveiðimenn til eyjanna og fyrstu bresku landnemarnir settust þar að 1837. Árið 1892 samþykktu íbúar eyjanna að gera þær að bresku verndarsvæði. Árið 1916 urðu þær hluti af nýlendunni Gilberts- og Elliseyjar. Japanir lögðu eyjarnar undir sig í síðari heimsstyrjöld og orrustan um Tarawa var ein blóðugasta orrusta Kyrrahafsstríðsins milli Bandaríkjanna og Japan. Kíribatí fékk sérstaka heimastjórn árið 1975. Árið 1978 urðu Elliseyjar sjálfstæðar sem Túvalú og árið eftir fengu Gilbertseyjar sjálfstæði sem Kíribatí. Það nafn var valið fremur en Gilbertseyjar þar sem ríkið náði yfir Banaba, Línueyjar og Fönixeyjar sem aldrei voru hluti Gilbertseyja. Stjórn eyjanna ákvað 1995 að flytja daglínuna langt austur svo Línueyjar væru sömu megin við hana og hinar eyjarnar. Kíribatí varð þannig fyrst landa til að heilsa nýju árþúsundi, sem dró marga ferðamenn til eyjanna.
Kíribatí er eitt af þeim ríkjum heims sem eru í mestri hættu vegna hækkandi sjávarstöðu af völdum hnattrænnar hlýnunar. Forseti eyjanna hefur talað um að íbúar eyjanna muni neyðast til að flytja annað þegar fram líða stundir.
Heiti
[breyta | breyta frumkóða]Heitið Kíribatí var tekið upp þegar eyjarnar fengu sjálfstæði 1979. Það byggist á framburði eyjarskeggja á orðinu Gilberts. Þær draga þannig nafn af Gilbertseyjum sem eru meginhluti eyjaklasans og voru nefndar eftir breska landkönnuðinum Thomas Gilbert. Hann kom auga á margar eyjanna árið 1788 þegar hann kortlagði sjóleiðina frá Port Jackson í Ástralíu til Kanton í Kína.
Nafnið Gilbertseyjar kemur fyrst fram á kortum sem rússneski aðmírállinn Adam Johann von Krusenstern og franski skipstjórinn Louis Duperrey gerðu 1820. Eyjarnar voru oft kallaðar Kingsmills á 19. öld en smám saman varð heitið Gilbertseyjar ofaná. Gilberts- og Elliseyjar voru bresk nýlenda frá 1916, sem varð að sjálfstæðu ríkjunum Kíribatí og Túvalú á 8. áratug 20. aldar.
Í gilbertísku er heitið borið fram Kiribas.
Stjórnmál
[breyta | breyta frumkóða]
Stjórnarskrá Kíribatí tók gildi 12. júlí 1979. Framkvæmdavaldið er í höndum forseta Kíribatí, varaforseta og ríkisstjórnar. Þingið kýs forsetann, en hann getur ekki setið lengur en í þrjú kjörtímabil. Hann er áfram þingmaður samhliða því að hann gegnir forsetaembættinu. Í ríkisstjórn sitja forseti, varaforseti og 10 ráðherrar sem forsetinn skipar og sem einnig eiga sæti á þinginu.
Þingið fer með löggjafarvaldið. Það situr í einni deild. Þingmenn eru kjörnir til fjögurra ára í senn. Þar af verður að vera einn fulltrúi Banaba samkvæmt stjórnarskránni. Ríkissaksóknari situr einnig þingfundi ex officio.
Dómsvaldið er óháð framkvæmdavaldinu eins og í öðrum fyrrum yfirráðasvæðum Breta. Æðstu dómstólar eru hæstiréttur og áfrýjunarréttur. Forsetinn skipar dómara.
Sveitarstjórnarvaldið er í höndum eyjaráða með kjörnum fulltrúum. Eyjaráðin afgreiða mál á svipaðan hátt og bæjarráð í nýlendum Breta í Ameríku. Eyjaráðin gera eigin fjárhagsáætlanir og eru almennt laus við afskipti ríkisstjórnarinnar. Allar byggðu eyjarnar 21 hafa sitt eigið ráð. Eftir að landið fékk sjálfstæði skiptist það ekki lengur í umdæmi.
Á Kíribatí eru stjórnmálaflokkar, en skipulag þeirra er mjög óformlegt. Þingmenn mynda tímabundna hópa um tiltekin málefni. Íbúar fá kosningarétt við 18 ára aldur.
Stjórnsýslueiningar
[breyta | breyta frumkóða]Í Kíribatí er 21 eyja í byggð. Þær skiptast landfræðilega í þrjá eyjaklasa, Gilbertseyjar, Línueyjar og Fönixeyjar. Þessi skipting er þó ekki stjórnsýsluleg skipting. Fyrir sjálfstæði voru skilgreind átta stjórnsýsluumdæmi á eyjunum: Banaba, Tarawa, Norður-Gilbertseyjar, Mið-Gilbertseyjar, Suður-Gilbertseyjar og Línueyjar. Eftir sjálfstæði eru einu stjórnsýslueiningarnar eyjaráð á hverri byggðri eyju. Tvær af eyjunum eru með fleiri en eitt ráð; Tarawa er með þrjú og Tabiteuea tvö. Ráðin eru því 24 alls:
|
Banaba Tarawa Norður-Gilbertseyjar Mið-Gilbertseyjar |
Suður-Gilbertseyjar Fönixeyjar Línueyjar
|
