Eþíópía
| Sambandslýðstjórnarlýðveldið Eþíópía | |
| የኢትዮጵያ ፈደራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ Ityop'iya Federalawi Demokrasiyawi Ripeblik | |
|
|
| Fáni | Skjaldarmerki |
| Þjóðsöngur: Whedefit Gesgeshi Woude Henate Ethiopia | |
.svg)
| |
| Höfuðborg | Addis Ababa |
| Opinbert tungumál | amharíska |
| Stjórnarfar | Sambandslýðveldi
|
| Forseti | Sahle-Work Zewde |
| Forsætisráðherra | Abiy Ahmed |
| Stofnun ríkis | |
| • Dʿmt | um 980 f.Kr. |
| • Konungsríkið Aksúm | um 100 e.Kr. |
| • Eþíópíska keisaradæmið | 1137 |
| Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
27. sæti 1.104.300 km² 0,7 |
| Mannfjöldi • Samtals (2022) • Þéttleiki byggðar |
12. sæti 123.379.924 92,7/km² |
| VLF (KMJ) | áætl. 2019 |
| • Samtals | 244,526 millj. dala (64. sæti) |
| • Á mann | 1.300 dalir (2556. sæti) |
| VÞL (2011) |  0.463 (173. sæti)
|
| Gjaldmiðill | birr (ETB) |
| Tímabelti | UTC +3 |
| Þjóðarlén | .et |
| Landsnúmer | +251 |
Eþíópía (amharíska: ኢትዮጵያ Ityop'iya, tígrinja: ኢትዮጵያ, orómó: Itiyoophiyaa, sómalska: Itoobiya, afaríska: Itiyoophiyaa) er landlukt land í Austur-Afríku við horn Afríku með landamæri að Eritreu og Djíbútí í norðri, Súdan og Suður-Súdan í vestri, Kenía í suðri og Sómalíu í austri (Sómalílandi). Eþíópía er fjölmennasta ríki í heimi sem ekki á land að sjó. Landið er næstfjölmennasta ríki Afríku með yfir 109 milljón íbúa og það tíunda stærsta að flatarmáli í álfunni, yfir 1.104.300 km². Höfuðborgin er Addis Ababa. Hluti Eþíópíu er háslétta með fjallgarði í miðið sem skiptist í tvennt við Sigdalinn mikla. Vestan við dalinn er Afríkuflekinn og austan við hann er Sómalíuflekinn. Bláa Níl, önnur af tveimur meginkvíslum Nílar rennur úr Tanavatni í norðvesturhluta landsins. Talið er að nútímamenn hafi breiðst út um heiminn frá Sigdalnum mikla.
Opinbert heiti landsins er Sambandslýðstjórnarlýðveldið Eþíópía (Ityop'iya Federalawi Demokrasiyawi Republik). Landið er sambandslýðveldi níu þjóðríkja. Í landinu eru meira en 70 mismunandi þjóðflokkar. Þeirra fjölmennastir eru Orómóar, 40%, Amharar og Tígrar eru 32%, Sidamóar 9%, Sjankellar 6%, Sómalir 6%, Afar 4%, Gúragar 2% og aðrir samtals 1%. Íbúarnir eru mjög ólíkir innbyrðis. Orómóar, Amharar og Tígrar eru meira en þrír fjórðu landsmanna. Opinbert tungumál landsins er amharíska en einnig eru töluð ýmis minna útbreidd mál eins og orómifa og tígrinja. Um þriðjungur landsmanna er múslimar, um 60% tilheyra eþíópísku rétttrúnaðarkirkjunni og um 2.6% aðhyllast hefðbundin trúarbrögð.
Eþíópía á sér einna lengsta þekkta sögu allra Afríkulanda og er talin eitt elsta ríki í Afríku. Hún var eina ríkið sem hélt sjálfstæði sínu í slagnum um Afríku, allt þar til Ítalir réðust inn í landið 1936. Breskar og eþíópískar hersveitir sigruðu Ítali 1941 og Eþíópía fékk aftur sjálfstæði 1944.
Heiti
[breyta | breyta frumkóða]Gríska heitið Αἰθιοπία (frá Αἰθίοψ, Aithiops, „Eþíópíumaður“) er samsett orð dregið af αἴθω (aiþo, „ég brenn“) og ὤψ (óps, „andlit“). Sem nafnorð merkir það „brennt andlit“ en sem lýsingarorð merkir það „rauðbrúnn“[1]. Sagnaritarinn Heródótos notaði heitið yfir þá hluta Afríku sunnan Sahara sem þá voru hluti „hins byggða heims“ (oikomene). Gríska heitið gæti samt líka verið alþýðuskýring á egypska orðinu aiþiu-abu sem merkir „hjartaræningi”.[2] Gríska heitið var tekið upp í amharísku sem ኢትዮጵያ, ʾĪtyōṗṗyā.
Í grískum og rómverskum áletrunum kemur heitið fyrir sem örnefni yfir hina fornu Núbíu og frá því um 850 er Eþíópía notað í mörgum Biblíuþýðingum sem tilvísun til Núbíu. Fornir hebreskir textar setja aftur á móti samasemmerki milli Núbíu og Kús. Í Nýja testamentinu kemur gríska heitið Aiþiops fyrir hirðmann Kandake, drottningar af Kús (eða Eþíópíu).
Í áletrun á Monumentum Adulitanum, minnismerki frá hafnarborginni Adulis í Erítreu frá 3. öld, segir að konungur Aksúm ríki yfir landi sem í vestri liggi að Eþíópíu og Sasu. Ezana, konungur Aksúm, lagði síðar Núbíu undir sig og íbúar Aksúm tóku eftir það upp þjóðarheitið Eþíópar. Í grískum titlum Ezana er hann kallaður konungur Eþíópa, sem í ge'ez-útgáfu verður að Ḥbštm og Ḥbśt (Ḥabasjat) og vísar til íbúa hálendisins. Þetta þjóðarheiti varð síðar ḥbs ('Aḥbāsh) í sabaísku og Ḥabasha í arabísku. Af því er dregið vestræna heitið Abissinía.
Í Aksúmbókinni frá 15. öld er þjóðarheitið skýrt með vísun til goðsögulegrar hetju, Ityopp'is, sem átti að hafa verið sonur Kús, sonar Hams, sonar Nóa, og var sagður stofnandi borgarinnar Axúm.
Saga
[breyta | breyta frumkóða]Forsaga
[breyta | breyta frumkóða]Nokkrar frægar uppgötvanir á sviði steingervingafræði hafa verið gerðar í Eþíópíu og almennt í þessum heimshluta. Elsti steingervingur lífveru af mannætt er Ardi, 4,2 milljón ára gömul beinagrind af mannapa af tegundinni Ardipithicus ramidus sem Tim D. White uppgötvaði við þorpið Aramis árið 1994. Þekktasti steingervingur mannapa sem fundist hefur í Eþíópíu er Lucy, 3,2 milljón ára beinagrind af Australopithecus afarensis sem er jafnframt best varðveitta beinagrind suðurapa sem fundist hefur.
Talið er að nútímamaðurinn hafi fyrst komið fram nálægt því svæði þar sem Eþíópía er nú. Elstu ummerki um búsetu manna, Omoleifarnar, voru grafnar upp í suðvesturhluta klettamyndananna Omo Kibish í Eþíópíu. Þær eru taldar vera frá Miðfornsteinöld fyrir um 200.000 árum. Beinagrindur af Homo sapiens idaltu fundust við Mið-Awash í árdal árinnar Awash. Þær eru 160.000 ára gamlar og eru af útdauðri undirgrein Homo sapiens. Forn bein af Homo sapiens sem fundist hafa í Jebel Irhoud í Marokkó hafa síðan verið metin eldri, eða um 300.000 ára gömul. Beinagrindin Omo-Kibish I frá suðurhluta Eþíópíu eru elstu leifar af nútímamanni (Homo sapiens sapiens) sem fundist hafa og eru um 196±5 þúsund ára gömul.
Sumir málfræðingar telja að fyrstu afróasískumælandi þjóðirnar hafi sest að á svæðinu á Nýsteinöld og komið þangað frá Nílardal eða Austurlöndum nær. Aðrir telja að málaættin hafi þróast við Horn Afríku og breiðst þaðan út.
Árið 2019 uppgötvuðu fornleifafræðingar 30.000 ára gamlan helli með mannvistarleifum frá Miðsteinöld við Fincha Habera í Balefjöllum í 3.469 metra hæð yfir sjávarmáli. Í þeirri hæð geta menn þjáðst af súrefnisskorti og veður orðið ofsafengið. Í grein sem birtist í tímaritinu Science er hellirinn elsta dæmið um mannabústað í mikilli hæð sem fundist hefur. Þúsundir dýrabeina, hundruð steinverkfæra og gömul eldstæði fundust. Mennirnir reyndust hafa borðað risablindrottur meðal annars.
Fornöldin
[breyta | breyta frumkóða]
Á 8. öld f.Kr. var ríkið Dʿmt stofnað þar sem Tígraí-hérað er nú, í norðurhluta Eþíópíu og Erítreu. Höfuðborg ríkisins var Yeha. Flestir telja að þetta ríki hafi verið eþíópískt að uppruna en undir nokkrum áhrifum frá Saba sem ríkti yfir strandhéruðum við Rauðahaf.
Aðrir sagnfræðingar telja að D'mt hafi verið stofnað af afróasískumælandi þjóðum úr bæði kúsísku- og semískugreinum málanna, það er Agawa frá Eþíópíu og Saba frá suðurhluta Arabíu. Hið forna semíska mál Eþíópíu, Ge'ez, er talið hafa þróast óháð sabaísku sem er eitt af suðursemísku málunum. Nú er talið að áhrif Saba hafi verið lítil og bundin við ákveðna bæi og hafi að lokum horfið. Hugsanlega voru þetta verslunarstaðir eða herstöðvar í bandalagi við D'mt eða annað ríki.
Eftir fall D'mt á 4. öld f.Kr. tóku nokkur minni ríki við stjórn eþíópísku hásléttunnar. Á 1. öld reis Konungsríkið Aksúm þar sem nú eru Tígraí og Erítrea. Samkvæmt Aksúmbókinni frá miðöldum var höfuðborg ríkisins, Mazaber, reist af Itiyopis sem var sonur Kús. Aksúm náði síðar yfirráðum í Jemen. Íranski spámaðurinn Mani telur Aksúm með stórveldum sinna tíma á 3. öld, ásamt Rómaveldi, Kína og Persaveldi.
Um árið 316 hélt Frumentius og bróðir hans frá Týros með frænda sínum í verslunarleiðangur til Eþíópíu. Þar sem skipið lagði að höfn við Rauðahaf drápu innfæddir alla skipverjana nema bræðurna sem voru fluttir til hirðarinnar sem þrælar. Þeir fengu ábyrgðarstöður hjá konungi og sneru nokkrum hirðmönnum til kristni. Frumentius varð fyrsti biskup Aksúm. Mynt frá árinu 324 sýnir að Eþíópía var annað ríkið sem tók kristni upp opinberlega (á eftir Armeníu sem gerði það árið 301). Eþíópía var fyrsta stórveldið sem tók hana upp, þótt trúin hafi hugsanlega verið bundin við hirðina.
Konungsættin sem ríkti yfir Aksúm leið undir lok á 9. öld þegar hin herskáa drottning Gudit lagði borgina Axúm í rúst. Hún ríkti í 40 ár og reyndi að útrýma kristni í landinu með því að brenna kirkjur og krossfesta íbúa sem tilheyrðu Eþíópísku rétttrúnaðarkirkjunni sem fyrir þann tíma hafði verið ríkistrú. Hún var sigruð árið 912 af fyrsta konungi Zagwe-ættar. Sú ætt leið undir lok þegar Yekuno Amlak náði völdum á 13. öld.
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ „A Greek-English Lexicon“. Perseus. Sótt 2009.
- ↑ Partridge, Eric. Origins: A Short Etymological Dictionary of the English Language, 4. útg. 1966, s. 188.
