Keisaraliljur

Keisaraliljur
	; Fritillaria montana
Vísindaleg flokkun
Ríki:	Jurtaríki (Plantae);
Fylking:	Dulfrævingar (Magnoliophyta);
Flokkur:	Einkímblöðungar (Liliopsida);
Yfirættbálkur:	Lilianae;
Ættbálkur:	Liljubálkur (Liliales);
Ætt:	Liljuætt (Liliaceae);
Undirætt:	Lilioideae;
Ættflokkur:	Lilieae;
Ættkvísl:	Fritillaria; L.
Samheiti
	Synonymy Petilium Ludw. ; Imperialis Adans. ; Amblirion Raf. ; Rhinopetalum Fisch. ex D.Don ; Baimo Raf. ; Corona Fisch. ex Graham ; Melorima Raf. ; Eucrinum (Nutt.) Lindl. ; Theresia K.Koch ; Tozzettia Parl. 1854, illegitimate homonym not Savi 1799 (Poaceae) ; Liliorhiza Kellogg ; Lyperia Salisb. ; Korolkowia Regel ; Sarana Fisch. ex Baker ; Ochrocodon Rydb. ; Monocodon Salisb. ;

Keisara- eða vepjuliljur (fræðiheiti: Fritillaria) er ættkvísl evrasískra^[1], norðurafrískra og norðuramerískra jurta í liljuættinni^[1].

Það eru um 100 tegundir laukplantna í liljuættinni^[2],innfæddar í tempruðum svæðum á norður hveli, sérstaklega á Miðjarðarhafssvæðinu, Suðvestur-Asíu, og vesturhluta Norður-Ameríku. Fræðiheitið er dregið af latínu fyrir teningabikar (fritillus), og vísar líklega til teningamynsturs blóma margra tegundanna. ^[3]

Lýsing

Vepjuliljur eru náskyldar liljum (Lilium) og líkjast þeim mikið; td með blöðótta stöngla. Þær hafa oft með stór, lútandi, bjöllulaga blóm, stök eða fá saman á stöngulendum^[2]. Litur og mynstur er oft óvenjuleg og mikill meirihluti er vorblómstrandi. Hæð er frá tæplega 10 sm upp í yfir 1m. Ákveðnar tegundir hafa blóm með óviðkunnanlegri lykt. Lyktin af Fritillaria imperialis hefur verið sögð frekar vond, meðan F. agrestis, mun minna á hundaskít. Á hinn bóginn hefur F. striata sætan ilm^[4].

Nytjar

Flestar vepjulilur innihalda eitraða alkalíóða eins og imperialin; sumar gætu verið banvænar ef væru innbyrtar í allnokkru magni. Sumar þeirra fæla í burt smá nagdýr með lyktinni og er Keisarakróna þekktust fyrir þetta.

Laukar F. affinis, F. atropurpurea og F. biflora eru ætir^[5] ef rétt meðhöndlaðir.

Laukar F. pudica og F. camschatcensis er ætir hráir eða eldaðir. Þeir voru víða étnir af innfæddum við norðvesturströnd Kyrrahafsins.^[6]

Fritillaria extrakt er notuð í hefðbundnum kínverskum grasalækningum undir nafninu chuan bei mu, og á latínu, bulbus fritillariae cirrhosae. Tegundir eins og F. cirrhosa og F. verticillata eru notaðar í hóstasaft. Þær eru skráðar sem chuān bèi (kínverska: 川貝) eða zhè bèi (kínverska: 浙貝), og eru oft í formúlum blandaðar við extrakt af loquat (Eriobotrya japonica).

Aðal nöfn jurta og réttra tegunda skráðar á "Chinese Pharmacopoeia & National Standards" eru eftirfarandi:^[7]

川贝母ChuānBèiMǔ BULBUS FRITILLARIAE CIRRHOSAE:

Flokkaðar eftir lögun/ útliti :松贝 Songbei, 青贝 Qingbei , 炉贝, Ræktað form.

Flokkaðar eftir tegundum:川贝母 Fritillaria cirrhosa D.Don, 暗紫贝母 Fritillaria unibracteata Hsiao et K.C.Hsia, 甘肃贝母 Fritillaria przewalskii Maxim, 梭砂贝母 Fritillaria delavayi Franch, 太白贝母 Fritillaria taipaiensis P.Y. Li, 瓦布贝母 Fritillaria unibracteata Hsiao et K. C. Hsia var. wabuensis(S. Y. Tang et S. C. Yueh)Z. D. Liu,S. Wang et S. C. Chen

浙贝母 ZhèBèiMǔ BULBUS FRITILLARIAE THUNBERGII :浙贝母 Fritillaria thunbergii Miq.
伊贝母 YīBèiMǔ BULBUS FRITILLARIAE PALLIDIFLORAE : 新疆贝母Fritillaria walujewii Regel or 伊犁贝母Fritillaria pallidiflora Schrenk
湖北贝母 HúBěiBèiMǔ BULBUS FRITILARIAE HUPEHENSIS: 湖北贝母 Fritillaria hupehensis Hsiao et K.C.Hsia
平贝母 PingBèiMǔ BULBUS FRITILLARIAE USSURIENSIS : 平贝母 Fritillaria ussuriensis Maxim.

Fritillaria verticillata-laukar eru líka seldir sem bèi mǔ or, í Kampō, baimo (Kínverska/Kanji: 貝母, Katakana: バイモ).

Hinar einkennandi og oft óvenjulega litar vepjuliljur eru gjarnan notaðar sem einkennisblóm. F. meleagris (Vepjulilja) er héraðsblóm Oxfordskíris í Bretlandi, og héraðsblóm Upplands í Svíþjóð, þar sem hún er þekkt sem kungsängslilja^[7] („konungsengislilja“). Í Króatíu er þessi tegund þekkt sem kockavica, og skákborðsmynstur blómanna gæti hafa gefið hugmyndina að šahovnica-mynstrinu á skjaldarmerkinu. F. camschatcensis er einkennisblóm Ishikawa-héraðs og Obihiro-borgar í Japan. Japanska nafnið kuroyuri (クロユリ), þýðir „dökk lilja“. F. tenella er einkennisblóm Giardino Botanico Alpino di Pietra Corva, grasagarðs á Ítalíu.

Ræktun

Yfirleitt þurfa þær rakan og frjósaman en ekki blautan jarðveg. Margar tegundir vaxa undir trjágróðri í heimkynnum sínum. Lauka ætti helst að kaupa nýja. Hér eru upptaldar nokkrar tegundir sem eru sagðar ekki kröfuharðar á jarðvegsgerð eða staðsetningu:

Smáar, að 30 sm

F. graeca F. hermonis F. kurdica F. pudica

Meðalstórar, 30 sm – 60 sm

F. acmopetala F. elwesii F. latkiensis F. meleagris F. messanensis F. pontica F. pyrenaica F. whittallii

hávaxnar, yfir 60 sm

F. camschatcensis F. eduardii F. imperialis F. pallidiflora F. persica F. raddeana F. thunbergii F. uva-vulpis

Vistfræði

Bjöllutegundin liljubjalla (Lilioceris lilii) nærist á vepjuliljum og getur verið plága í görðum. Hún er upphaflega frá Evrasíu en hefur breiðst út um Norður-Ameríku.

Tegundir

Listi yfir samþykktar tegundir

Samþykktar tegundir^[1]

Mynd	Íslenskt nafn	Vísindanafn	Athugasemd	Uppruni
	Spjátrulilja	Fritillaria acmopetala Boiss.		norðvestur Tyrkland, Kýpur, Líbanon, Ísrael
	Erlulilja	Fritillaria affinis (Schult. & Schult.f.) Sealy	syn. F. lanceolata Pursh.	vestur USA + Bresku Kólumbíu
		Fritillaria agrestis Greene		Kalifornía
	Finkulilja	Fritillaria alburyana Rix		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria alfredae Post		Tyrkland, Sýrland, Líbanon
[[File: \|120px]]		Fritillaria amabilis Koidz.		Japan
[[File: \|120px]]		Fritillaria amana R. Wallis & R. B. Wallis		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria anhuiensis S.C.Chen & S.F.Yin		Kína
[[File: \|120px]]		Fritillaria ariana (Losinsk. & Vved.) Rix		Íran, Afghanistan, Mið Asía
[[File: \|120px]]	Spóalilja	Fritillaria assyriaca Baker		Íran, Írak, Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria atrolineata Bakhshi Khan.		Íran
		Fritillaria atropurpurea Nutt.		vestur og mið USA
	Þiðurlilja	Fritillaria aurea Schott		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria ayakoana Maruy. & Naruh.		Honshu í Japan
[[File: \|120px]]		Fritillaria baskilensis Behcet		Tyrkland
		Fritillaria biflora Lindl.		Baja Kalifornía, Kalifornía
[[File: \|120px]]	Stelkalilja	Fritillaria bithynica Baker		Tyrkland, Aegean eyjar
		Fritillaria brandegeei Eastw.		Kalifornía
		Fritillaria bucharica Regel		Afghanistan, Tajikistan, Uzbekistan
[[File: \|120px]]		Fritillaria byfieldii Özhatay & Rix		Denizli hérað í Tyrklandi
	Krummalilja	Fritillaria camschatcensis (L.) Ker Gawl.		Japan, austast í Rússlandi, Alaska, Breska Kólumbía, Washington, Oregon
		Fritillaria carica Rix		Tyrkland, Aegean eyjar
	Uglulilja	Fritillaria caucasica Adams		Kákasus, Íran, Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria chitralensis (auct.) B.Mathew		Pakistan, Afghanistan
[[File: \|120px]]		Fritillaria chlorantha Hausskn. & Bornm.		Íran
[[File: \|120px]]		Fritillaria chlororhabdota Bakhshi Khan.		Íran
	Rjúpulilja	Fritillaria cirrhosa D.Don		Kína, Himalaja, Myanmar
[[File: \|120px]]		Fritillaria collina Adam		Kákasus, Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria conica Boiss.		Grikkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria crassicaulis S.C.Chen		Sichuan, Yunnan
	Skarfalilja	Fritillaria crassifolia Boiss. & A. Huet		Íran, Írak, Tyrkland, Sýrland, Líbanon
		Fritillaria dagana Turcz. ex Trautv.		Síbería, Mongólía
[[File: \|120px]]		Fritillaria dajinensis S.C.Chen		Sichuan
[[File: \|120px]]		Fritillaria davidii Franch.		Sichuan
[[File: \|120px]]		Fritillaria davisii Turrill		Grikkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria delavayi Franch.		Kína, Sikkim
		Fritillaria drenovskii Degen & Stoj.		Grikkland, Búlgaría
[[File: \|120px]]		Fritillaria dzhabavae A.P.Khokhr.		Kákasus
		Fritillaria eastwoodiae R.M.Macfarl.		Oregon, Kalifornía
		Fritillaria eduardii Regel		Mið Asía
[[File: \|120px]]		Fritillaria ehrhartii Boiss. & Orph.		Grísku eyjarnar
		Fritillaria elwesii Boiss.		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria epirotica Turrill ex Rix		Grikkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria euboeica Rix		Evvoia (Euboea) eyja i Grikklandi
		Fritillaria falcata (Jeps.) D.E.Beetle		San Benito Co í Kaliforníu
[[File: \|120px]]		Fritillaria ferganensis Losinsk.	syn. af Fritillaria walujewii Regel	Kazakhstan, Uzbekistan
[[File: \|120px]]		Fritillaria fleischeriana Steud. & Hochst. ex Schult. & Schult. f.		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria forbesii Baker		Mugla hérað í Tyrklandi
[[File: \|120px]]		Fritillaria frankiorum R. Wallis & R. B. Wallis		Tyrkland, Sýrlandi
[[File: \|120px]]		Fritillaria fusca Turrill		Tíbet
		Fritillaria gentneri Gilkey		Oregon
	Lævirkjalilja	Fritillaria gibbosa Boiss.		Kákasus, Íran, Afghanistan, Pakistan, Turkmenistan
		Fritillaria glauca Greene		Óregon, Kalifornía
		Fritillaria graeca Boiss. & Spruner		Grikkland, Balkan
[[File: \|120px]]		Fritillaria grandiflora Grossh.		Kákasus
[[File: \|120px]]		Fritillaria gussichiae (Degen & Dörfl.) Rix		Grikkland, Balkan
[[File: \|120px]]		Fritillaria hermonis Fenzl ex Klatt		Sýrland, Líbanon
	Keisarakróna	Fritillaria imperialis L.		Tyrkland, Írak, Íran, Afghanistan, Pakistan, Himalajafjöll
	Spætulilja	Fritillaria involucrata All. All.		Frakkland, Ítalía
		Fritillaria japonica Miq.		Honshu í Japan
		Fritillaria kaiensis Naruh.		Honshu í Japan
	Skottulilja	Fritillaria karelinii Fischer ex D.Don		Xinjiang, Mið Asía
[[File: \|120px]]		Fritillaria kittaniae Sorger		Antólíu hérað í Tyrklandi
		Fritillaria koidzumiana Ohwi		Íran
		Fritillaria kotschyana Herb.		Íran
[[File: \|120px]]		Fritillaria kurdica Boiss. & Noë		Íran, Írak, Tyrkland, Kákasus
[[File: \|120px]]		Fritillaria lagodechiana Kharkev.		Kákasus
[[File: \|120px]]		Fritillaria latakiensis Rix		Tyrkland, Sýrland
	Spörvalilja	Fritillaria latifolia Willd.		Kákasus, Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria legionensis Llamas & J.Andrés		Spánn
	Gæsalilja	Fritillaria liliacea Lindl.		Kalifornía
	Hegralilja	Fritillaria lusitanica Wikstr.		Spánn, Portúgal
		Fritillaria macedonica Bornm.		Albanía, Makedónía
[[File: \|120px]]		Fritillaria macrocarpa Coss. ex Batt.		Marokkó
[[File: \|120px]]		Fritillaria maximowiczii Freyn		Austast í Rússlandi, Kína, Zabaykalsky Krai
	Vepjulilja	Fritillaria meleagris L.		Evrasía frá Bretlandi til Altay Krai
		Fritillaria meleagroides Patrin ex Schult.f.		Evrasía frá Búlgaríu til Xinjiang
	Meisulilja	Fritillaria messanensis Raf.		Grikkland, Ítalía, Balkan
	Lundalilja	Fritillaria michailovskyi Fomin		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria micrantha A.Heller		Kalifornía
[[File: \|120px]]		Fritillaria milasensis Teksen & Aytaç		Mugla hérað í Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria minima Rix		Tyrkland
		Fritillaria minuta Boiss. & Noë		Tyrkland, Íran
[[File: \|120px]]		Fritillaria monantha Migo		Kína
	Krákulilja	Fritillaria montana Hoppe		Evrópa frá Frakklandi til Úkraínu
[[File: \|120px]]		Fritillaria mughlae Tekşen & Aytaç.		Mugla hérað Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria muraiana Ohwi		Shikoku í Japan
[[File: \|120px]]		Fritillaria mutabilis Kamari		Grikkland
		Fritillaria obliqua Ker Gawl.		Grikkland
		Fritillaria ojaiensis Davidson	stundum talin til Fritillaria affinis (Schult. & Schult.f.) Sealy	Kalifornía
[[File: \|120px]]		Fritillaria olgae Vved.		Tajikistan, Uzbekistan
[[File: \|120px]]		Fritillaria olivieri Baker		Íran
[[File: \|120px]]		Fritillaria oranensis Pomel		Norður Afríka
	Kjóalilja	Fritillaria orientalis Adam		Kákasus, Turkey, suður og suðaustur Evrópa
	Gaukalilja	Fritillaria pallidiflora Schrenk		Kazakhstan, Kyrgyzstan, Xinjiang
[[File: \|120px]]		Fritillaria pelinaea Kamari		Pelinon fjalli, Grikklandi
	Arnarlilja	Fritillaria persica L.		Miðausturlönd
	Snípulilja	Fritillaria pinardii Boiss.		Miðausturlönd
		Fritillaria pinetorum Boiss.		Kalifornía
		Fritillaria pluriflora Torr. ex Benth.		Kalifornía
	Fálkalilja	Fritillaria pontica Wahlenb.		Grikkland, Tyrkland, Balkan
[[File: \|120px]]		Fritillaria przewalskii Maxim.		Kína
	Glóbrystingslilja	Fritillaria pudica (Pursh) Spreng.		Vestur USA og Breska Kólumbía
	Kríulilja	Fritillaria purdyi Eastw.		Óregon, Kalifornía
	Þrastarlilja	Fritillaria pyrenaica L.		Pyreneafjöll í Frakklandi og Spáni
	Haukalilja	Fritillaria raddeana Regel		Turkmenistan, Íran, Kashmir
		Fritillaria recurva Benth.		Oregon, Kalifornía, Nevada
[[File: \|120px]]		Fritillaria regelii Losinsk.		Tajikistan
		Fritillaria reuteri Boiss.		Tyrkland, Íran
		Fritillaria rhodia A.Hansen		Rodhos eyja í Grikklandi
		Fritillaria rhodocanakis Orph. ex Baker		Idhra eyja (Hydra) í Grikklandi
[[File: \|120px]]		Fritillaria rixii Zaharof		Grikkland
	Álkulilja	Fritillaria ruthenica Wikst.		Hvítarússlandi, Úkraína, Rússlandi, Kazakhstan
		Fritillaria serpenticola (Rix) Teksen & Aytaç		Eskisehir og Antalya héröð í Tyrkland
	Þernulilja	Fritillaria sewerzowii Regel		Mið Asía
[[File: \|120px]]		Fritillaria shikokiana Naruh.		Shikoku og Kyushu í Japan
[[File: \|120px]]		Fritillaria sibthorpiana (Sm.) Baker		Tyrkland, Symi eyja í Grikklandi
[[File: \|120px]]		Fritillaria sichuanica S.C.Chen		Kína
		Fritillaria sinica S.C.Chen		Sichuan
[[File: \|120px]]		Fritillaria skorpili Velen.		Búlgaría
[[File: \|120px]]		Fritillaria sonnikovae Shaulo & Erst	hugsanl. samnefni af Fritillaria acmopetalaBoiss.	Krasnoyarsk í Rússlandi
[[File: \|120px]]		Fritillaria sororum Jim.Persson & K.Persson		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria spetsiotica Kamari		Grikkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria sporadum Kamari
[[File: \|120px]]		Fritillaria stenanthera Regel		Mið Asía
		Fritillaria straussii Bornm.		Tyrkland, Íran
		Fritillaria striata Eastw.		Kalifornía
[[File: \|120px]]		Fritillaria stribrnyi Velen.		Búlgaría, Evrópuhluta Tyrklands
[[File: \|120px]]		Fritillaria taipaiensis P.Y.Li		Kína
		Fritillaria thunbergii Miq.	syn. Fritillaria verticillata Willd. var. thunbergii Baker	Tar Bagatai fjöllum í Xinjiang og Kazakhstan
[[File: \|120px]]		Fritillaria tokushimensis Akasawa, Katayama och T.Naito	syn. Fritillaria × tokushimensis Akasawa, Katayama och T.Naito	Shikoku í Japan
[[File: \|120px]]		Fritillaria tortifolia X.Z.Duan & X.J.Zheng		Xinjiang
	Svölulilja	Fritillaria tubiformis Gren. & Godr.		Alparnir í Frakklandi og Ítalíu
[[File: \|120px]]		Fritillaria unibracteata P.K.Hsiao & K.C.Hsia		Kína
[[File: \|120px]]	Lóulilja	Fritillaria ussuriensis Maxim.		Kórea, Primorye, norðaustur Kína
	Tildrulilja	Fritillaria uva-vulpis Rix		Íran, Írak, Tyrkland
	Máfalilja	Fritillaria verticillata Willd.		Japan, Kórea, Mongólía, Xinjiang, Kazakhstan, Altay Krai
[[File: \|120px]]		Fritillaria viridea Kellogg		Kalifornía
[[File: \|120px]]		Fritillaria viridiflora Post		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria walujewii Regel		Xinjiang, Kazakhstan, Kyrgyzstan
		Fritillaria whittallii Baker		Tyrkland
[[File: \|120px]]		Fritillaria yuminensis X.Z.Duan		Xinjiang
[[File: \|120px]]		Fritillaria yuzhongensis G.D.Yu & Y.S.Zhou		Kína

Áður taldar með;

Allnokkrar tegundir tilheyrðu áður Fritillaria en eftirfarandi tegundir tilheyra nú öðrum ættkvíslum; Calochortus, Disporum, Erythronium, Eucomis, Lilium, Notholirion. .

Fritillaria autumnalis , nú nefnd Eucomis autumnalis
Fritillaria barbata, nú nefnd Calochortus barbatus
Fritillaria biflora Sessé & Moc 1894 ekki Lindl. 1834, nú nefnd Calochortus barbatus
Fritillaria cantoniensis, nú nefnd Disporum cantoniense
Fritillaria cuprea, nú nefnd Calochortus barbatus
Fritillaria flavida, nú nefnd Lilium nanum var. flavidum
Fritillaria gardneriana, nú nefnd Lilium nanum var. nanum
Fritillaria hookeri, nú nefnd Notholirion macrophyllum
Fritillaria longifolia Hill 1768 ekki Steven ex Ledeb. 1852, nú nefnd Eucomis autumnalis
Fritillaria lophophora, nú nefnd Lilium lophophorum
Fritillaria macrophylla, nú nefnd Notholirion macrophyllum
Fritillaria multiscapoidea, nú nefnd Erythronium multiscapoideum
Fritillaria nana, nú nefnd Eucomis regia
Fritillaria oxypetala, nú nefnd Nomocharis oxypetala
Fritillaria punctata, nú nefnd Eucomis comosa
Fritillaria purpurea, nú nefnd Calochortus purpureus
Fritillaria regia, nú nefnd Eucomis regia
Fritillaria souliei, nú nefnd Lilium souliei
Fritillaria stracheyi, nú nefnd Lilium nanum
Fritillaria thomsoniana, nú nefnd Notholirion thomsonianum

Tilvísanir

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 http://apps.kew.org/wcsp/namedetail.do?name_id=306481^{[óvirkur tengill]}
↑ ^2,0 ^2,1 Garðblómabókin útg. 1995 eftir Hólmfríði A Sigurðardóttir
↑ Kew World Checklist of Selected Plant Families^{[óvirkur tengill]}
↑ „Geymd eintak“. Afrit af upprunalegu geymt þann 1. nóvember 2014. Sótt 22. maí 2015.
↑ Field Guide to Edible Wild Plants eftir Bradford Angier
↑ http://www.sgr.fi/susa/91/stahlbergsvanberg.pdf
↑ http://linnaeus.nrm.se/flora/mono/lilia/friti/fritmel.html

Heimildir

[:0-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 http://apps.kew.org/wcsp/namedetail.do?name_id=306481^{[óvirkur tengill]}

[:1-2] 2,0 ^2,1 Garðblómabókin útg. 1995 eftir Hólmfríði A Sigurðardóttir

[amypond-3] Kew World Checklist of Selected Plant Families^{[óvirkur tengill]}

[4] „Geymd eintak“. Afrit af upprunalegu geymt þann 1. nóvember 2014. Sótt 22. maí 2015.

[5] Field Guide to Edible Wild Plants eftir Bradford Angier

[6] ttp://www.sgr.fi/susa/91/stahlbergsvanberg.pdf

[7] ttp://linnaeus.nrm.se/flora/mono/lilia/friti/fritmel.html

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]