Wikipedia:Grein mánaðarins/2017
2005 · 2006 · 2007 · 2008 · 2009 · 2010 · 2011 · 2012 · 2013 · 2014 · 2015 · 2016 · 2017 · 2018 · 2019 · 2020 · 2021 · 2022 · 2023 · 2024
- Janúar
Titanic er bandarísk kvikmynd frá árinu 1997 sem James Cameron leikstýrði, framleiddi og skrifaði. Myndin gerist um borð í hinu fræga skipi RMS Titanic sem sökk í jómfrúarsiglingu sinni. Myndin fjallar um unga stúlku og ungan pilt sem hittast um borð og verða ástfangin. Kvikmyndin er byggð á skáldsögu sem aftur er byggð á raunverulegum atburðum. Leonardo DiCaprio og Kate Winslet fara með aðalhlutverkin sem Jack Dawson og Rose DeWitt Bukater, ástfangið par hvort úr sinni stéttinni. Gloria Stuart fer með hlutverk Rose aldraðrar og er sögumaður kvikmyndarinnar.
Framleiðsla myndarinnar hófst árið 1995 þegar Cameron fór að flaki skipsins og tók upp atriði á sjávarbotninum. Atriðin sem að gerast í nútímanum voru tekin upp um borð í rússneska rannsóknarskipinu Akademik Mstislav Keldysh sem var einnig bækistöð Camerons þegar hann tók upp atriðin við Titanic. Skipið var seinna endursmíðað í Mexíkó og mörg líkön voru smíðuð til þess að endurskapa síðustu stundir skipsins. Í myndinni voru notaðar mjög háþróaðar tæknibrellur til þess að bæta við stafrænu fólki, vatni og reyk sem að var allt mjög ný tækni á þeim tíma. Myndin var dýrasta mynd allra tíma þegar hún var framleidd og kostaði rúmar 200 milljónir Bandaríkjadala en myndverin 20th Century Fox og Paramount Pictures reiddu fram fjármagnið.
- Febrúar
Réttindabyltingin er markvert tímabil í sögu Bandaríkjanna og bandarískri stjórnmálasögu sem hófst á sjötta áratug 20. aldar. Upphaf tímabilsins má rekja til ársins 1954, þegar dómur Hæstaréttar féll í máli Brown v. Board of Education. Með dómnum var staðfest að aðskilnaðarstefnan sem hafði viðgengist innan skóla og opinberra stofnana, sérstaklega í Suðurríkjunum, væri brot á stjórnarskrá Bandaríkjanna. Dómurinn markaði afgerandi stefnubreytingu Hæstaréttar, setti kynþáttamisrétti undir smásjána, mannréttindi í forgrunn umræðunnar og leiddi til þess að lögbundin aðskilnaðarstefna var endanlega afnumin.
Hæstiréttur staðfesti stefnubreytinguna með því að taka fyrir fjölmörg sambærileg mál, meðal annarra mál Monroe v. Pape árið 1961, sem undirdómstig höfðu hafnað. Málið snerist um ofbeldi lögregluþjóna gegn fjölskyldu blökkumanna, en afar sjaldgæft var á þessum árum að slík mál kæmu fyrir æðstu dómstig. Fordæmið tryggði framgang sambærilegra mála sem einkenndust af því að opinberir aðilar virtu ekki stjórnarskrárvarin réttindi einstaklingsins. Með þessum breyttu áherslum Hæstaréttar var vernd stjórnarskrárinnar útvíkkuð og minnihlutahópum veitt réttindi til þátttöku í samfélaginu til jafns við aðra þjóðfélagshópa.
- Mars
Dósakirkjan (úkraínska: Бляшана Катедра, enska: Tin Can Cathedral) var fyrsta sjálfstæða úkraínska kirkjan í Norður-Ameríku. Söfnuðurinn var kjarni serafímítakirkjunnar sem varð til í Winnipeg og hafði engin tengsl við nokkra kirkju í Evrópu.
Fyrstu innflytjendurnir frá Úkraínu komu til Kanada 1891, flestir frá héruðum í Austurrísk-ungverska keisaradæminu, Búkóvínu og Galisíu. Þeir sem komu frá Búkóvínu voru í rétttrúnaðarkirkjunni en þeir sem komu frá Galisíu voru í kaþólsku austurkirkjunni. Í hvorugum hópnum var fólk vant býsönskum sið. Um 1903 voru komnir það margir innflytjendur frá Úkraínu til vesturhluta Kanada að farið var að huga að trúarleiðtoga, stjórnmálamönnum og skólamönnum til að sjá um menntun fólksins.
- Apríl
Hvalfjarðargöngin eru jarðgöng á milli Suðvesturlands og Vesturlands. Í þeim liggur Vesturlandsvegur undir utanverðan Hvalfjörð. Göngin eru samtals 5770 metrar að lengd og þar af liggja 3750 metrar undir sjó. Göngin eru að mestu tvíbreið en þrjár akreinar í hallanum norðan megin. Dýpst fara göngin 165 metra undir yfirborð sjávar og eru grafin djúpt í berggrunninn undir sjávarbotninum. Um 5.500 bílar ferðast um göngin á sólarhring en göngin voru upprunalega hönnuð fyrir aðeins fimm þúsund bíla á sólarhring.
Göngin voru grafin á árunum 1996-1998 og voru opnuð fyrir bílaumferð þann 11. júlí 1998 af þáverandi forsætisráðherra, Davíð Oddsyni. Frá opnun ganganna hafa um 14 milljónir ökutækja farið um göngin eða um 5.500 bílar á sólarhring að meðaltali. Við byggingu ganganna var farin ný leið í slíkum stórframkvæmdum á Íslandi þar sem einkafyrirtæki stóð fyrir framkvæmdunum og fjármagnaði án aðkomu ríkissjóðs.
- Maí
Falklandseyjastríðið var tíu vikna stríð milli Breta og Argentínumanna um yfirráð yfir Falklandseyjum og Suður-Georgíu og Suður-Sandvíkureyjum í Suður-Atlantshafinu á vormánuðum 1982. Deilur um yfirráð yfir eyjunum höfðu staðið lengi og herforingjastjórnin í Argentínu hugsaði sér að draga athygli almennings frá bágu efnahagsástandi og mannréttindabrotum með því að leggja eyjarnar undir sig með skjótum hætti og nýta sér þannig þjóðernishyggju til að þjappa þjóðinni saman við bakið á stjórninni. Argentínumenn töldu sig eiga stuðning annarra ríkja vísan, einkum Bandaríkjamanna.
Stríðið hófst með innrás hers Argentínumanna á eyjunni Suður-Georgíu 19. mars 1982 og hernámi Falklandseyja og lauk með uppgjöf Argentínu 14. júní 1982. Hvorugur aðili gaf út formlega stríðsyfirlýsingu. Argentínumenn litu á aðgerðir sínar sem endurtöku eigin lands og Bretar litu á þetta sem innrás á breskt yfirráðasvæði.
- Júní
Maóríska (Māori, borið fram [ˈmaːɔɾi], kallast einnig Te Reo „tungumálið“) er pólýnesískt mál og mál Maóra, frumbyggja Nýja-Sjálands. Maóríska hefur verið opinbert tungumál á Nýja-Sjálandi frá árinu 1987. Maóríska er náskyld frumbyggjamálum Cook-eyja og Túamótúeyja sem og tahítísku.
Samkvæmt könnun sem framkvæmd var árið 2001 á stöðu maórísku tala um það bil 9% Maóra hana reiprennandi, eða 30.000 manns. Samkvæmt manntalinu 2006 búa um það bil 4% Nýja-Sjálendinga, eða 23,7% Maóra, yfir nógu góðri færni í maórísku til þess þeir geti átt stutt samtal á því máli.
Í upphafi var maóríska ekki rituð. Árið 1814 komu trúboðar til Nýja-Sjálands með latneskt letur. Seinna meir vann Samuel Lee málfræðingur saman með ættflokkshöfðingjanum Hongi Hika að stöðluðu ritmáli fyrir maórísku sem var tekið upp árið 1820. Rithátturinn var mjög hljóðréttur og hann hefur ekki breyst mikið síðan þá.
- Júlí
Robert Leroy Parker (13. apríl, 1866 – 7. nóvember, 1908), betur þekktur sem Butch Cassidy, var frægur bandarískur lesta- og bankaræningi. Hann var leiðtogi glæpagengis sem nefnt var „the Wild Bunch“ á tímum Villta vestursins.
Efir að hafa stundað bankarán í meira en áratug undir lok 19. aldar var svo mjög farið að þrengja að honum og lífstíl hans að hann ákvað að flýja til Suður-Ameríku ásamt félaga sínum Harry Alonzo Longabaugh, betur þekktum sem „Sundance Kid,“ og unnustu Longabaugh, Ettu Place. Þríeykið ferðaðist fyrst til Argentínu og síðan til Bólivíu, þar sem talið er að Parker og Longabaugh hafi verið drepnir í skotbardaga við bólivíska lögreglumenn í nóvember árið 1908. Kringumstæður dauða þeirra hafa þó aldrei verið staðfestar og er enn deilt um þær.
Ævi og örlög Parkers hafa verið sett á svið í ýmsum kvikmyndum, sjónvarpsefni og bókum og hann er enn einn þekktasti glæpamaður Villta vestursins.
- Ágúst
Balkanskagabandalagið var herbandalag sem sett var á fót árið 1912 með sáttmálum milli Balkanríkjanna Grikklands, Búlgaríu, Serbíu og Svartfjallalands og beindist gegn Tyrkjaveldi, sem réð á þeim tíma enn yfir stórum svæðum á Balkanskaga. Ófremdarástand hafði ríkt á Balkanskaga frá byrjun 20. aldarinnar vegna margra ára stríðsástands í Makedóníu, Ungtyrkjabyltingarinnar í Tyrklandi og umdeildrar innlimunar Bosníu og Hersegóvínu í Austurríki-Ungverjaland. Stríð Tyrkja við Ítali árið 1911 hafði einnig veikt stöðu Tyrkjaveldis og hleypt eldi í æðar Balkanríkjanna. Að áeggjan Rússa lögðu Serbía og Búlgaría deilumál sín til hliðar og gengu þann 13. mars árið 1912 í bandalag sem upphaflega átti að beinast gegn Austurríki-Ungverjalandi en beindist í reynd gegn Tyrkjaveldi eftir að leynilegum viðauka var bætt við samninginn. Serbía skrifaði svo undir bandalagssamning við Svartfjallaland og Búlgaría við Grikkland. Balkanskagabandalagið vann bug á Tyrkjum í fyrra Balkanstríðinu sem hófst í október 1912 og tókst að hafa af Tyrkjaveldi nánast öll evrópsk landsvæði þess. Eftir sigurinn kom hins vegar upp ágreiningur milli bandamannanna um skipti landvinninganna, sérstaklega Makedóníu, og leystist bandalagið í raun upp í kjölfarið. Litlu síðar réðst Búlgaría á fyrrum bandamenn sína og byrjaði síðara Balkanstríðið.
- September
Jarðhiti er eftir bókstaflegri merkingu orðsins sá hiti í jörðinni sem er umfram þann hita er ríkir við yfirborð jarðar. Með aukinni nýtingu jarðhitans á tuttugustu öldinni hefur merking orðsins þrengst nokkuð og er það nú fyrst og fremst notað um það fyrirbæri er heitt vatn og gufa kemur upp úr jörðinni á svokölluðum jarðhitasvæðum. Þegar greina þarf á milli fyrirbærisins jarðhita og þeirrar orku sem berst með vatni og gufu upp til yfirborðs er orðið jarðvarmi notað um orkuna. Samkvæmt tilskipun Evrópusambandsins frá árinu 2009 telst jarðvarmi til endurnýjanlegrar orku.
Jarðhita má skilgreina sem varma sem berst til yfirborðs jarðar með varmaleiðni, rennandi vatni eða vatnsgufu. Varmi myndast í jarðmöttlinum og jarðskorpunni vegna geislavirkra efna. Varminn sem myndast, streymir frá heitu bergi upp til yfirborðs jarðar þar sem berglög eru kaldari. Mælikvarðinn á þetta varmaflæði er kallaður hitastigull og er hann í raun mælikvarði á það hvernig hiti breytist á lengdareiningu, hann sýnir í flestum tilfellum hvað hitinn eykst eftir því hversu djúpt er farið niður í jörðina. Mæling á hitastigli er einhver mikilvægasta rannsóknaraðferð sem notuð er við jarðhitakönnun.
Berg er slæmur varmaleiðari og þess vegna myndast svokallað iðustreymi í möttlinum en það veldur uppstreymi efnis á rekbeltum undir plötuskilum. Grynnst er að bráðnu berg á gos- og gliðnunarbeltunum og mjög grunnt á heit innskot. Þess vegna er jarðskorpan heitust þar og kólnar eftir því sem fjær dregur og berg verður eldra. Þar sem mikil eldvirkni er til staðar, eru berglögin ung, gropin og gegndræp. Það gerir það að verkum að vatnið á greiða leið niður í berglögin og flýtir það fyrir varmaflutningi frá heitum innskotunum til yfirborðsins.
- Október
Desiré Delano Bouterse, (f. 13. október 1945 í Domburg, Súrinam) er núverandi forseti Súrinam. Frá 1980 til 1988 var hann einræðisherra eftir að hafa rænt völdum með aðstoð hersins. Bouterse er formaður og stofnandi hins súrinamíska þjóðlega lýðræðisflokks (á hollensku: Nationale Democratische Partij (NDP), sem með 19 sæti er stærsti flokkurinn í flokkabandalagi sem nefnt er Megacombinatie (MC) og er Bouterse einnig formaður þess bandalags. Í Súrinam er forsetinn kosinn af þinginu og þann 19 júlí 2010 var Bouterse með 36 af alls 50 þingatkvæðum kosinn til forseta Súrinam. Þingið í Súrinam er í einni deild og telur 51. Þáverandi - fráfarandi - forseti, Ronald Venetiaan, sem ennfremur var þingmaður var ógildur til kosningarinnar. Þann 12 ágúst 2010 var Bouterse formlega settur í embætti í glæsilegri athöfn þingsins.
- Nóvember
_par_Richard_Neville_Speaight_(1875-1938).jpg)
Albert 1. (8. apríl 1875 – 17. febrúar 1934) var þriðji konungur Belgíu frá árinu 1909 til dauðadags. Þetta var viðburðaríkt tímabil í sögu Belgíu því í fyrri heimsstyrjöldinni (1914 – 1918) var mikill meirihluti landsins hernuminn af Þjóðverjum. Á tíma heimsstyrjaldarinnar var Albert nefndur „Dátakonungurinn“ („le Roi Soldat“) og Riddarakonungurinn („le Roi Chevalier“). Í valdatíð hans var Versalasamningurinn viðurkenndur, hið belgíska Kongó var endurmetið sem nýlenda belgíska konungsríkisins auk verndarsvæði Þjóðabandalagsins í Rúanda-Úrúndí, Belgía var endurreist úr rústum heimsstyrjaldarinnar og heimurinn upplifði fyrstu fimm ár kreppunnar miklu. Albert var alla tíð mikill fjallgöngugarpur en það kom honum að lokum í koll því hann lést í fjallgönguslysi í austurhluta Belgíu árið 1934. Við honum tók sonur hans, Leópold 3.
- Desember
Katrín Jakobsdóttir er formaður Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs og hefur frá 30. nóvember 2017 verið forsætisráðherra Íslands. Hún starfaði sem mennta- og menningarmálaráðherra frá 2009 til 2013. Hún er önnur konan sem gegnt hefur embætti forsætisráðherra á eftir Jóhönnu Sigurðardóttur (2009–2013). Katrín er oddviti VG í Reykjavíkurkjördæmi norður. Katrín er einn vinsælasti einstaklingur í íslenskum stjórnmálum. Samkvæmt nokkrum skoðaðakönnunum vilja flestir Íslendingar Katrínu sem forsætisráðherra. Könnun frá 2015 leiddi í ljós að Katrín nýtur mests trausts (59,2% þátttakenda) alls forystufólks í íslenskum stjórnmálum, þar með taldir forsetar.
2005 · 2006 · 2007 · 2008 · 2009 · 2010 · 2011 · 2012 · 2013 · 2014 · 2015 · 2016 · 2017 · 2018 · 2019 · 2020 · 2021 · 2022 · 2023 · 2024