Essen

Essen
Skjaldarmerki
Sambandsland	Norðurrín-Vestfalía
Flatarmál
• Samtals	210,34 km2
Hæð yfir sjávarmáli	116 m
Mannfjöldi
• Samtals	580.000(2.021)
• Þéttleiki	2.709/km2
Vefsíða	www.essen.de Geymt 21 desember 1996 í Wayback Machine

Skyline Essen

Essen er fjórða stærsta borgin í þýska sambandslandinu Norðurrín-Vestfalíu með 580 þúsund íbúa (2021). Hún er mikil iðnaðar- og háskólaborg. Hún er hluti af Rín-Ruhr-stórborgarsvæðinu.

Lega

Essen liggur í miðju Ruhr-héraðinu, fyrir norðan árinnar Ruhr, og er umkringd öðrum borgum. Næstu borgir eru Gelsenkirchen fyrir norðan, Oberhausen fyrir vestan og Bochum fyrir austan.

Skjaldarmerki

Skjaldarmerki Essen eru tveir ólíkir skildir, tengdir saman í bláhornunum. Sá vinstri er svarti ríkisörninn á gulum fleti. Sá hægri er gult sverð á bláum fleti. Efst trónir svo kóróna, sem merkir fustadæmið Essen. Örninn táknar þýska ríkið áður fyrr en sverðið er tákn fyrir Cosmas og Damian, helgir menn úr borginni sem höggnir voru fyrir trú sína. Merki þetta var tekið upp 1887.

Orðsifjar

Elsta heiti borgarinnar er Astnithi sem dregið er úr trjátegundinni reyni (á þýsku: Esche). Rithátturinn hefur margbreyst í gegnum tíðina. Astnidum, Astanidum, Asbidi, Asnid, Assinde, Asnida, Assindia, Essendia, Esnede, Essende, Essend og loks Essen.

Söguágrip

Miðaldir

Matthildur abbadís ásamt bróður sínum Otto

Á 9. öld var munkaklaustur stofnað á núverandi borgarstæði. Það mun hafa verið miðstöð fyrir kristniboð meðal saxa á svæðinu. 898 kemur Essen fyrst við skjöl og þá í sambandi við annað klaustur sem þjónaði sem nokkurs konar kvennaathvarf fyrir ógiftar mær en stjórnað af abbadís. Abbadísin var einnig stjórnandi byggðarinnar í kring, en slíkt var afar sjaldgæft í þýska ríkinu. Merkasta abbadísin var Matthildur, barnabarn Ottos I keisara. Hún safnaði og geymdi hina Gullnu Madonnu, sem er elsta Madonnustytta heims og er geymd í dómkirkjunni í Essen í dag. Eftir Matthildi tók Soffía við, dóttir Ottos II keisara. Í upphafi 13. aldar var Essen orðin að stórum bæ og fékk þá borgarréttindi. Samfara því voru varnarmúrar reistir. Á 14. öld kröfðust borgarbúar aukins sjálfstæðis og frelsis frá yfirráðum klaustursins. 1377 varð Karl IV keisari við óskum þeirra og gerði Essen fríborg í þýska ríkinu. 1450 opnaði fyrsta kolanáman en hún átti eftir að verða gríðarlega vikilvæg í iðnbyltingunni seinna.

Siðaskipti og stríð

Essen 1647. Mynd eftir Matthäus Merian.

1563 urðu siðaskiptin í borginni. Þau gengu hægt fyrir sig og án mikils óróa. Abbadísin í klaustrinu var enn andlegur leiðtogi héraðsins, en fékk hvergi að gert. Um aldamótin 1600 var Essen orðin að vopnaframleiðsluborg. Þar voru smíðaðar byssur af ýmsum gerðum. Snemma í 30 ára stríðinu afréð abbadísin að kalla á spænskan her til að stöðva lútersku kirkjuna í borginni og koma kaþólskunni á aftur. Spánverjar komu 1623 og stjórnuðu borginni harðri hendi, þrátt fyrir áköf mótmæli borgarbúa. 1629 réðist hollenskur her á Spánverja og nær að frelsa borgina. Spánverjar hurfu á brott og abbadísin flúði til Kölnar, sem enn var kaþólsk. Tveimur árum seinna birtist abbadísin við borgardyr Essen með kaþólskum her frá Bæjaralandi og hertók borgina. Essen er í höndum kaþólikka út stríðið og nokkrum árum betur.

Nýrri tímar

1811 var fyrsta stáliðjan stofnuð og fær iðnbyltingin við það mikinn uppgang. Íbúum fjölgaði alla 19. öldina og fór íbúafjöldi borgarinnar yfir 100 þúsund 1896. Vegna hins mikla iðnaðar varð borgin fyrir gríðarlegum loftárásum í heimstyrjöldinni síðari. Þrátt fyrir það var hún ein mesta iðnaðarborg Þýskalands eftir stríð vegna eftirspurnar eftir stáli og unnum iðnaðarvörum. Eftir 1970 minnkaði eftirspurnin hins vegar mjög og var mörgum fyrirtækjum lokað. 1972 var háskólinn í borginni stofnaður.

Íþróttir

Handbolti. Í borginni spilar handboltaliðið TUSEM Essen, sem er margfaldur þýskur meistari, bikarmeistari og Evrópumeistari. Sökum fjárhagserfiðleika var félagið sent niður í neðri deildir 2005, en hefur náð að vinna sig aftur upp í 1. deild. Nokkrir Íslendingar hafa leikið með liðinu: Alfreð Gíslason, Guðjón Valur Sigurðsson og Halldór Sigfússon.

Maraþon. Í Essen er elsta Maraþonhlaup Þýskalands, svokallað Baldeneysee-Maraþon. Það var fyrst hlaupið 1963 og er þá hlaupið í kringum Baldeneyvatnið. Ruhr-Maraþonhlaupið fer fram í héraðinu og er Essen yfirleitt endastöð þess.

Fótbolti. Aðalknattspyrnulið borgarinnar er Rot Weiss Essen, en það spilaði í efstu deild til 1977 og í neðri deildum eftir það.

Vinabæir

Essen viðheldur vinabæjatengslum við eftirfarandi borgir:

Röð	Vinabær	Land	Síðan
1	Sunderland	Englandi	1949
2	Tampere	Finnlandi	1960
3	Grenoble	Frakklandi	1974
4	Nizhny Novgorod	Rússlandi	1991
5	Tel Aviv	Ísrael	1991

Frægustu börn borgarinnar

• (1902) Heinz Rühmann ástsælasti leikari Þýskalands
• (1938) Otto Rehhagel knattspyrnuþjálfari
• (1969) Jens Lehmann landsliðsmarkvörður í knattspyrnu

Byggingar og kennileiti

Gamla bænahús gyðinga

• Dómkirkjan er elsta kirkjan í borginni og tilheyrði áður klaustrinu sem borgin myndaðist í kringum. Mörg listaverk eru í kirkjunni, s.s. hin Gullna Madonna, sem er elsta Madonnustytta heims.
• Gamla bænahús gyðinga (Alte Synagoge) er eitt stærsta bænahús gyðinga í Þýskalandi. Það var reist 1911-1913. Kveikt var í húsinu 1938 í ‚gyðinganóttinni‘ og brann allt innviðið. Húsið stóð tómt og mannlaust til 1959 er borgin keypti það, en gyðingar höfðu þá reist sér annað hús. Borgin setti í það safn en það brann 1979. Þá breytti borgin húsinu í samkomusal og er það notað fyrir tónleika, móttökur og athafnir.
• Óperuhúsið í Essen var teiknað af finnska arkítektanum Alvar Aalto. 1959 var ákveðið að nota teiknar Aaltos en framkvæmdir drógust á langinn. Fyrsta skóflustungan var ekki tekin fyrr en 1983, sjö árum eftir andlát Aaltos. Óperuhúsið var vígt 1988 og var fyrsta verk þess Meistarasöngvarinn frá Nürnberg eftir Richard Wagner. Húsið tekur 1.120 manns í sæti. 2008 fékk húsið viðurkenningu sem besta óperuhús í þýskumælandi landi.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „Essen“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt apríl 2010.