Hagfræði

Í kauphöllinni í New York fara verðbréfaviðskipti fram augliti til auglitis.

Hagfræði er hluti af hagvísindunum og er þar af leiðandi stundum talin vera félagsvísindagrein.

Viðfangsefni og aðferðafræði

Hagfræði fæst við það hvernig einstaklingar og samfélög taka ákvarðanir um ráðstöfun takmarkaðra gæða á borð við tíma, vinnuafl, fjármagn og náttúruauðlindir. John Stuart Mill skilgreindi hagfræði sem "þá fræðigrein sem fæst við framleiðslu og úthlutun gæða upp að því marki sem þær eru háðar mannlegu eðli." Lionel Robbins á eina frægustu skilgreininguna á hagfræði, þá að hagfræði sé "sú vísindagrein sem fæst við mannlega hegðun sem samband á milli ákveðinna markmiða og takmarkaðra aðfanga sem hafa mismunandi notamöguleika." Hugmyndin um skortinn liggur í flestra huga í kjarna hagfræðinnar, en ekki eru allir sammála því. Michael Mandel telur að á mörgum sviðum hagfræðinnar sé skortur ekki mikilvægur og leggur til að áhersla sé frekar lögð á það hlutverk hagfræðinnar að bæta lífsskilyrði.

Hagfræðingar rannsaka hugtök á borð við verð, kostnað, framboð, eftirspurn, verðbólgu, atvinnuleysi og hagvöxt. Ólíkt flestum öðrum vísindagreinum er sjaldnast hægt að gera tilraunir í hagfræði vegna þess að hagfræðin fæst við samfélagslega hegðun í stóru samhengi. Þess í stað notast hagfræðingar við raungögn úr hagkerfinu, svo sem þjóðhagsmælingar, til þess að búa til líkön sem lýsa sambandi hinna ýmsu hagfræðilegu hugtaka. Sum hugtök, eins og verðbólgu, er hægt að mæla beint, en önnur hugtök, eins og eftirspurn, er ekki hægt að mæla nema með óbeinum og óljósum hætti.

Nýklassísk hagfræði hefur verið ráðandi aðferðafræðileg nálgun innan fræðigreinarinnar undanfarna áratugi, en teikn eru á lofti um að það sé að breytast og að meginstraumshagfræði sé í auknum mæli samblanda af ýmsum nálgunum. Í nýklassískri hagfræði og leikjafræði er gert ráð fyrir að aðilar hagi sér rökrétt; einstaklingar leitist við að hámarka nyt og fyrirtæki að hámarka hagnað. Þetta er oft kallað forsendan um homo oeconomicus. Umdeilt er hversu viðeigandi þessi forsenda er í hagfræði. Gagnrýnendur hennar halda því fram að ákvarðanataka einstaklinga sé flókið ferli sem ekki sé viðeigandi að einfalda í fræðilegri umfjöllun, en fylgismenn hennar telja margir hverjir að forsendur líkana séu ekki aðalatriði ef niðurstöður þeirra samræmast raunveruleikanum.

Vegna nýklassískrar hagfræði hefur notkun stærðfræði í hagfræði aukist mjög undanfarna áratugi. Hagrannsóknir er undirgrein tölfræði sem fjallar um hvernig hægt er að mæla samhengi hagstærða og ákvarða hvort á milli þeirra sé fylgni eða orsakasamband. Stærðfræði er notuð til grundvallar mörgum hagfræðilegum líkönum. Umdeilt er hversu viðeigandi stærðfræðinotkun er í hagfræði. Margir telja að stærðfræðinotkun hafi verið til gagns, en aðrir telja að stærðfræðinotkun hafi ekki hjálpað til við framþróun fræðigreinarinnar og hafi gert hana fjarlægari raunveruleikanum.

Saga og kenningaskólar

Hagfræði á fornöld og miðöldum

Heimspekingar hafa skrifað um hagfræðileg málefni allt frá fornöld. Hið enska heiti á hagfræði, economics, er dregið af gríska orðinu oikonomia sem þýðir "stjórn heimila" eða "góðir stjórnarhættir". Gríski heimspekingurinn Xenofon skrifaði um verkaskiptingu og minnkandi jaðarnytjar. Aristóteles lýsti viðskiptum tveggja einstaklingra og taldi að viðskiptin gætu aðeins verið hagkvæm ef báðir aðilar að viðskiptunum myndu hagnast á þeim. Hann greindi á milli virðis í notum og virðis í viðskiptum, og taldi að ef upp kæmi ágreiningur á milli tveggja aðila um verðmæti gæða í viðskiptum þyrfti ríkið að grípa inn í viðskiptin og ákvarða verðin. Aristóteles var jafnframt fyrsti maðurinn til að lýsa því hvaða skilyrði gjaldmiðill yrði að uppfylla; hann taldi að gjaldmiðill yrði að vera einsleitur, varanlegur, hafa innra virði og vera handhægur. Verk Platons Ríkið fjallar einnig að nokkru leyti um hagfræðileg málefni, en Plató var almennt andvígur einkaeignarrétti því hann taldi að eina leiðin til að viðhalda stöðugleika væri sterkt ríkisvald.

Hinn kínverski heimspekingur Konfúsíus taldi að skattar ættu að vera lagðir á framleiðslu einstaklinga, að ríkisútgjöld ættu að fylgja tekjum ríkisins, að lifnaðarhættir ættu að fara eftir samfélagsstétt og að hið opinbera ætti ekki að hafa óþarflega mikil afskipti af atferli einstaklinga. Hinn arabíski fræðimaður Abu Hamid al-Ghazali skrifaði um samfélagsleg velferðarföll, verkaskiptingu, og um það hvernig markaðir spretta upp náttúrulega í mannlegu samfélagi.

Kaupskaparstefna er kenning um utanríkisviðskipti sem gengur út á að hámarka vöruskiptajöfnuð.

Á miðöldum var kirkjan ríkjandi þjóðfélagsstofnun í Evrópu og hafði hún mikinn áhuga á réttlæti í viðskiptum, en til að mynda bannaði hún álagningu vaxta. Skólamennirnir rýndu í kenningu Aristótelesar um réttlæti í viðskiptum og skrifuðu talsvert um kenninguna. Albertus Magnus var sá fyrsti til að setja fram þá hugmynd að virði hagrænna gæða væri bundið í vinnunni sem færi í að framleiða gæðin, og setti hann þar með fram vinnuverðgildiskenninguna sem átti eftir að hafa mikil áhrif á framgang hagfræðinnar í skrifum manna á borð við David Ricardo og Karl Marx. Tómas frá Akvínó taldi að hagræn gæði hefðu náttúrulegt virði, en ólíkt Albertus Magnus taldi hann að verðið gæti sveiflast frá náttúrulegu virði sínu ef þarfir fólks fyrir gæðin breyttust. Skólamennirnir skrifuðu bæði um eftirspurnar- og framboðshliðar markaða, en ólíkt ríkjandi hagfræðikenningum nútímans litu þeir ekki á markaðsjafnvægi sem samspil þessara tveggja hliða.

Kaupskapar- og búauðgisstefna

Aðalgrein: Kaupskaparstefna

Kaupskaparstefna er kenningaskóli og efnahagsstefna sem naut vinsælda meðal Vestur-Evrópuþjóða frá sextándu öld og fram á þá átjándu. Í kaupskaparstefnunni fólst að þjóðir ættu að reyna að selja eins mest af vörum til útlanda og fá sem minnstar vörur til baka, en nota vöruskiptajöfnuðinn þess í stað í að safna gulli og öðrum auðmálmum. Talsverður áherslumunur var á milli landa, en almennt má segja að kaupskaparmenn hafi viljað gjörnýta alla framleiðsluþætti landsins, banna allan innflutning nema á millistigsvörum sem notaðar eru til framleiðslu á útflutningsvörum og banna útflutning á auðmálmum. Kaupskaparstefnan var hluti af vaxandi þjóðernisstefnu í V-Evrópu á þessu tímabili. Samkvæmt ríkjandi hagfræðikenningum nútímans er meirihlutinn af þeirri efnahagsstefnu sem fylgt var á tímum kaupskaparstefnunnar óæskilegur.

Búauðgisstefna er efnahagskenning sem á rætur að rekja til Frakklands og lítur á hagkerfið sem hringrás sem drifin er áfram af náttúrunni. Búauðgismenn töldu að allur virðisauki ætti sér stað í landbúnaði og að hann væri þannig grundvöllur allrar annarrar efnahagsstarfsemi. Þeir lögðu til breytingar á skattkerfi síns tíma með það að leiðarljósi að auka framleiðni í landbúnaði. Búauðgisstefnan er oft talin vera fyrsta heilsteypta kenningin um gangverk hagkerfisins, en líkt og kaupskaparstefnan er hún ekki í samræmi við hagfræðiþekkingu nútímans.

Adam Smith var klassískur hagfræðingur og einn áhrifamesti hagfræðingur allra tíma.

Klassísk hagfræði

Sjá einnig: Adam Smith, Thomas Malthus og David Ricardo

Hagfræðin sem fræðigrein varð til á 18. öld. Richard Cantillon var með fyrstu mönnum til að skrifa um hagkerfið sem samverkandi heild og ásamt David Hume er hann talinn hafa verið með þeim fyrstu til að lýsa því sambandi peningamagns, veltuhraða og verðlags sem nú heitir peningamagnskenningin. Klassísk hagfræði er notað yfir ákveðinn hóp kenninga sem varð til á 18. og 19. öld. Meðal helstu kenninga sem taldar eru til klassísku hagfræðinnar eru peningamagnskenningin, kenningin um launasjóðinn, fólksfjöldakenning Malthusar og landrentukenningin.

Klassíska tímabilið í hagfræði er yfirleitt talið hefjast með útgáfu bókar Adams Smith Auðlegð þjóðanna árið 1776, en bókin er almennt talin eitt áhrifamesta hagfræðirit allra tíma. Meginkenning Smith var að ósamhæfðar ákvarðanir óháðra einstaklinga, sem hver um sig hugsar aðeins um eigin hag, sé besta leiðin til velferðar í samfélaginu öllu. Smith hafnaði þeirri kenningu kaupskaparstefnunnar að viðskipti einstaklinga eða þjóða feli í sér að einn græði og annar tapi og hélt því þvert á móti fram að allir græði af viðskiptum. Sem boðberi upplýsingarinnar taldi Smith að samfélagslega þróun mætti útskýra út frá náttúrulegum lögmálum sem giltu alltaf og almennt. Hann taldi í því samhengi að hinn frjálsi markaður væri náttúruleg skipan sem kæmist á að öðru jöfnu. Þá taldi hann að eiginhagsmunahyggja, einkaeignarréttur og verkaskipting væru drifkraftar hagvaxtar.

Árið 1798 kom út ritið Ritgerð um lögmál sem stýra mannfjöldanum eftir Thomas Malthus, þar sem hann setti fram þá kenningu að fólksfjöldi vaxi með veldisvexti en að fæðuframleiðsla vaxi línulega og að það leiði til hungursneyðar nema hömlur séu settar á fólksfjölgunina. Malthus taldi að slíkar hömlur væru til staðar í formi hjónabanda, getnaðarvarna og almenns siðgæðis. Því kæmi ekki til hungursneyðar af völdum offjölgunar. David Ricardo taldi að í landbúnaði væru til staðar svokallaðar „innri jaðar-“ og „ytri jaðar“ rentur sem rynnu til landeigenda þegar verð á korni hækkaði, og kenning hans um hlutfallslega yfirburði veitti aukinn rökstuðning fyrir þeirri skoðun Adams Smith að verkaskipting væri af hinu góða. Bæði Ricardo og Malthus eru þekktir fyrir ýmis önnur hugtök og kenningar, þar á meðal vinnuverðgildiskenningu Ricardos, járnlög um laun og jafngildiskenningu Ricardos.

Ýmsir aðrir hagfræðingar eru taldir til klassíska tímabilsins. Jean-Baptiste Say er þekkstastur fyrir lögmál Say sem segir að heildarframboð sé alltaf jafnt heildareftirspurn. Nassau Senior er þekktur fyrir vísindalega nálgun sína á hagfræðileg álitaefni, fyrir að gera fyrstur hagfræðinga grein fyrir áhrifum tækniframfara á framleiðni og fyrir að líta á vexti sem greiðslu fyrir notkun tíma. John Stuart Mill samræmdi klassíska hagfræði, útskýrði þróun jafnvægisverðs, lýsti tekjudreifingu samfélagsins og útskýrði hlutverk ríkisins í hagkerfinu. Margir klassískir hagfræðingar trúðu á kenningu um launasjóð, en árið 1869 setti Mill fram rökstuddar efasemdir um kenninguna og er það gjarna talið marka enda klassíska tímabilsins í hagfræði.

Sósíalísk hagfræði og marxismi

Aðalgreinar: Marxismi og Kommúnismi

Karl Marx var upphafsmaður marxisma og einn af upphafsmönnum kommúnisma.

Um aldamótin 1800 setti hinn franski Saint-Simon fram þá kenningu að framþróun þekkingarinnar myndi leiða til stjórnarhátta þar sem samfélaginu væri stjórnað af vísindaráði með það að markmiði að hámarka iðnframleiðslu. Pierre-Joseph Proudhon var á öndverðum meiði; hann er oft talinn hafa verið fyrsti anarkistinn og taldi hann að afnema bæri allt ríkisvald. Báðir voru þeir þó sammála um að hagsmunir einstaklinga í samfélaginu væru í grundvallaratriðum samþættir og að fólki bæri að vinna saman að sameiginlegum markmiðum.

Karl Marx var ásamt samstarfsmanni sínum Friedrich Engels upphafsmaður marxismans og höfðu þeir gríðarleg áhrif á hagþróun víða hvar í heiminum í gegnum áhrif sín á þróun kommúnisma. Hagfræðikenning marxismans kemur hvað skýrast fram í bók Marx Auðmagnið sem kom út í hlutum árin 1867 og 1894. Kenningin er grundvölluð á þýskri söguspeki og gengur út á að framþróun mannlegs samfélags muni ná hápunkti í byltingu þar sem stétt fjármagnseigenda verði vikið frá völdum og stétt verkafólks öðlast yfirráð yfir öllu fjármagni. Samkvæmt marxisma eru samfélagslegar stofnanir á borð við trúarbrögð og stjórnvald grundvölluð á framleiðsluháttum, sér í lagi verkaskiptingu og einkaeignarrétti. Samkvæmt vinnuverðgildiskenningu Marx má rekja allt virði til vinnu verkamannsins; allur mismunur markaðsverðs framleiðslu og vinnulauna sé arðrán af hálfu fjármagnseigandans. Síaukin verkaskipting leiði til firringar sem hljóti að enda í byltingu.

Sósíalískar hagfræðikenningar héldu áfram að gerjast á 20. öld. Oskar Lange og Abba Lerner lýstu sósíalísku og miðstýrðu hagkerfi þar sem ráðstjórn býr til staðgengilsmarkaði fyrir vöru og þjónustu. Í kerfinu væri ríkisfyrirtækjum fyrirskipað að jafna útsöluverð við jaðarkostnað og jafnframt að lágmarka meðalkostnað. Lange taldi að slíkt kerfi væri enn hagkvæmara en markaðsbúskapur; öll vandamál tengd einokun væru sjálfkrafa leyst.

Nýklassísk hagfræði

Nýklassísk hagfræði er heilsteypt kenning um hagrænt atferli sem snýst um að einstaklingar hámarki nytjar og að fyrirtæki hámarki hagnað með því að jafna jaðarkostnað og jaðarábata. Ólíkt klassískri hagfræði, þar sem virði hluta fer eftir framleiðslukostnaði, er í nýklassískri hagfræði gert ráð fyrir að virði hluta sé huglægt og að markaðsverð hagrænna gæða fari eftir samspili framboðs og eftirspurnar. Jaðarframleiðni, jaðarnytjar, hagræn rökvísi, fórnarkostnaður og Pareto-hagkvæmni eru önnur mikilvæg hugtök í nýklassískri hagfræði.

Nýklassísk hagfræði varð til í mörgum skrefum á nítjándu öld og í byrjun þeirrar tuttugustu. Árið 1838 birti franski stærðfræðingurinn A.A. Cournot líkan sitt um hagnaðarhámörkun einkasala og nýtur það viðurkenningar enn þann dag í dag. Verkfræðingurinn Jules Dupuit var sá fyrsti til að lýsa eftirspurnarferli sem byggir á jaðarnytjum og hafði framsæknar hugmyndir um kostnaðar- og ábatagreiningu. Á seinni hluta átjándu aldar átti sér stað svökölluð "jaðarbylting" þegar ýmsir hagfræðingar komu á svipuðum tíma fram með kenningar um jöfnun jaðarnytja og jaðarkostnaðar. Carl Menger og W.S. Jevons lýstu því hvernig einstaklingar ráðstafa tekjum sínum þannig að jaðarnyt allra gæða séu jöfn. Jevons var jafnframt sá fyrsti til að aðgreina með skýrum hætti á milli jaðarnytja og heildarnytja. Léon Walras bjó til fyrsta heildarjafnvægislíkanið í hagfræði og Eugen Böhm-Bawerk setti fram öndvegiskenningar um vexti og fjármagn.

Joan Robinson endurbætti nýklassískar kenningar um einokun og var með helstu fylgismönnum John Maynard Keynes.

Í bók sinni Principles of Economics sem kom út árið 1890 samræmdi hinn enski hagfræðingur Alfred Marshall nýklassískar kenningar um samkeppni og markaðsjafnvægi. Líkan hans um samspil framboðs og eftirspurnar til langs og skamms tíma, um kostnaðarferla fyrirtækja og um jafnvægi í fullkominni samkeppni eru með þekktustu og mest notuðu niðurstöðum í hagfræði. Marshall og nemandi hans A.C. Pigou lýstu grundvallarhugtökum í velferðarhagfræði, þ.e. neytenda- og framleiðendaábata og ytri áhrifum. Á þriðja og fjórða áratug 20. aldar tóku ýmsir hagfræðingar þátt í að bæta fyrri kenningar um markaði með því að lýsa markaðsformum sem höfðu eiginleika bæði einokunar og samkeppni. Edward H. Chamberlin lýsti líkaninu um einkasölusamkeppni og Joan Robinson endurbætti fyrri kenningar Cournot og Dupuit um einkasölu og verðmismunun.

Þróun þjóðhagfræði á 20. öld

Sjá einnig: John Maynard Keynes og Milton Friedman

Þjóðhagfræði varð til sem sérstök undirgrein hagfræði í byrjun 20. aldar. Irving Fisher endurbætti peningamagnskenninguna og hinn sænski Knut Wicksell skrifaði um samspil heildarframboðs og heildareftirspurnar, auk þess að lýsa ferlinu þar sem aukning peningamagns veldur aukinni eftirspurn eftir vöru og þjónustu. Á fjórða áratug 20. aldar olli John Maynard Keynes straumhvörfum í hagfræði með bók sinni Almenna kenningin um atvinnu, vexti og peninga. Bókinni var ætlað að útskýra hvers vegna kreppan mikla hefði orðið jafn djúp og raunin var og hvernig þjóðir heims ættu að bregðast við henni. Keynes hafnaði hinu svokallaða lögmáli Say sem segir að verðlag muni ávallt jafna heildarframboð og heildareftirspurn, og taldi að jafnvel þó hagkerfið væri í jafnvægi gæti viðhaldist töluvert atvinnuleysi vegna þess að nafnlaun væru tregbreytanleg. Meginniðurstaða Keynes var að hið frjálsa markaðshagkerfi gæti ekki komist úr kreppunni á eigin spýtur; ríkisinngrip væru nauðsynleg. Meðal mikilvægra hugtaka úr smiðju Keynes eru fjárfestingarmargfaldari, jaðarneysluhneigð og lausafjárgildra. Fylgismenn Keynes þróuðu kenningar hans í ýmsar áttir. John Hicks og Albert Hansen þróuðu IS-LM líkanið sem lýsir samspili peningamarkaðar og vörumarkaðar. Þar er meiri áhersla lögð á peningamálastefnu en í upprunalegum kenningum Keynes. Póstkeynesismi hélt hins vegar fast í þá skoðun Keynes að ríkisfjármál væru mikilvægasta tæki hagstjórnar.

Árið 1956 setti Chicago-hagfræðingurinn Milton Friedman fram endurbætta útgáfu af peningamagnsjöfnunni þar sem áhersla er lögð á langtímavæntingar um tekjur og verðlag og árið 1968 setti hann fram kenningu um lóðrétta Philipskúrfu. Niðurstaða Friedman var að aukning peningamagns muni ekki leiða til aukningar framleiðslu til langs tíma heldur muni einungis valda varanlegri hækkun verðbólgu. Kenningar hans nutu vaxandi viðurkenningar á sjöunda og áttunda áratug 20. aldar þegar atvinnuleysi og verðbólga jukust samtímis víða á Vesturlöndum. Ásamt öðrum fylgismönnum frjálshyggju lagði Friedman til að ríkið minnki afskipti sín af hagkerfinu til þess að stuðla að aukinni skilvirkni. Nútíma þjóðhagfræði byggir bæði á keynesískum og nýklassískum grunni. Þjóðhagfræðingar reyna að spá fyrir um þróun efnahagsstærða með flóknum tölfræðilegum líkönum sem byggja meðal annars á forsendu um ræðar vændir.

Mynd:Th05-RONALD-COA TH 1573941e.jpg

Ronald Coase útskýrði eðli fyrirtækja og setti fram nýja sýn á eðli ytri áhrifa.

Aðrir straumar á 20. öld

Austurrísk hagfræði

Aðalgrein: Austurrísku hagfræðingarnir

Austurrísk hagfræði er kenningarskóli sem véfengir aðferðafræði hefðbundinnar, nýklassískrar hagfræði. Austurrísk hagfræði leggur áherslu á sjónarhorn einstaklingsins frekar en hópsins og hafnar stærðfræðilegum og raunvísindalegum nálgunum á hagfræðileg álitaefni. Austurrískir hagfræðingar telja ekki einungis að virði sé huglægt heldur sé kostnaður það einnig. Fórnarkostnaður, sem er mikilvægt hugtak í nútímahagfræði, á þannig rætur sínar að rekja til austurríska hagfræðingsins Friedrich von Wieser. Ludwig von Mises fjallaði um peningamál frá sjónarhóli einstaklingsins og um áhrif breytinga í peningaframboði á eftirspurn. F.A. Hayek bætti ofan á kenningar Mises og lýsti austurrísku kenningunni um hagsveiflur, sem byggist á breytingum í samsetningu heildarframleiðslu. Ásamt Hayek var Joseph Schumpeter brautryðjandi í að lýsa því hvernig verðkerfið miðlar upplýsingum um hagkerfið. Schumpeter lýsti jafnframt því hlutverki samkeppnismarkaða að vera vettvangur frumkvöðla til þess að stuðla að framþróun samfélagsins.

Stofnanahagfræði

Stofnanahagfræði er í senn undirgrein hagfræði og sjálfstæður kenningaskóli. Stofnanahagfræði á rætur sínar að rekja til söguhyggju í hagfræði sem naut nokkurra vinsælda á 19. öld, sér í lagi í Þýskalandi. Báðar þessar nálganir leitast við að skilja hvernig þjóðfélagsstofnanir hafa áhrif á hagrænt atferli einstaklinga. Hinn bandaríski hagfræðingur Thorstein Veblen, sem skrifaði í byrjun 20. aldar, lýsti því hvernig kapítalískir framleiðsluhættir ýttu undir neysluhyggju og spáði vaxandi ítökum viðskiptalífsins í stjórnmálum. Gunnar Myrdal og Gary Becker skrifuðu um hagrænar ástæður og afleiðingar kynþáttamismununar í Bandaríkjunum, og Becker fjallaði jafnframt um hagræna eiginleika fjölskyldunnar sem stofnunar. Elinor Ostrom benti á að skilvirkar stofnanir geti með hagkvæmum hætti séð um ráðstöfun sameiginlegra náttúruauðlinda, þvert á spár nýklassískrar hagfræði.

Helstu kenningar

Framleiðslujaðar og ábatinn af viðskiptum

Hugmyndin um framleiðslujaðar er gjarna útskýrð með tveimur hagrænum gæðum. Tækniframfarir útvíkka jaðarinn.

Ein helsta forsenda hagfræðinnar er að flest gæði eru af skornum skammti. Framleiðsluþættir, sem notaðir eru til að framleiða vörur og þjónustu, eru þar engin undantekning. Margir framleiðsluþættir eru notaðir í hagkerfum, þar á meðal vélar, landsvæði, byggingar og síðast en ekki síst vinnuafl. Staðkvæmd er hugtak sem lýsir því hversu vel hagræn gæði geta gagnast í staðinn fyrir hvort annað. Til að nefna dæmi þá geta sérhæfðar vélar í fataframleiðslu ekki notast til að framleiða mat, en vinnuafl í fataframleiðslu getur með réttri þjálfun einnig framleitt mat. Framleiðslujaðar lýsir möguleikum hagkerfisins til að framleiða vörur og þjónustu að því gefnu að allir framleiðsluþættir séu í notkun. Vegna þess að ekki er fullkomin staðkvæmd á milli framleiðsluþátta er framleiðslujaðarinn boginn, eða hvelfdur. Tækniframfarir sem auka hagkvæmni og minnka auðlindanotkun útvíkka framleiðslujaðarinn.

Í hagkvæmustu stöðu er jaðarskiptahlutfall jafnt jaðarnotahlutfalli.

Íslendingar hafa hlutfallslega yfirburði í sjávarútvegi og flytja út sjávarafurðir í skiptum fyrir önnur gæði.

Samfélaglegt velferðarfall er stærðfræðileg framsetning á samanlögðum valröðunum allra einstaklinga í samfélaginu í neyslu hagrænna gæða. Samfélagsleg jafnnotalína lýsir öllum mögulegum samsetningum hagrænna gæða sem veita samfélaginu sömu velferð þegar þeirra er neytt. Rétt eins og með framleiðslugæði er takmörkuð staðkvæmd í neyslu hagrænna gæða; samfélagið vill frekar neyta einhverrar samblöndu af mat og fötum heldur en að einungis sé neytt matar eða öfugt.

Staðkvæmdarhlutfall tveggja hagrænna gæða lýsir því hversu mikið af einni tegund gæða þarf að fórna í skiptum fyrir aðra tegund gæða. Staðkvæmdarhlutfall er bæði skilgreint fyrir framleiðslu og neyslu. Hagkvæmasta samsetning framleiðslu og neyslu einkennist af því að staðkvæmdarhlutfall í framleiðslu er jafnt staðkvæmdarhlutfalli í neyslu. Þetta hlutfall er skilgreint sem verðhlutfall hinna hagrænu gæða.

Öll samfélög - hvort heldur heimili, sveitarfélög eða þjóðir - geta hagnast af viðskiptum við hvort annað. Þetta er vegna þess að verðhlutföll innan samfélaga eru sjaldnast hin sömu. Vegna mismunandi verðhlutfalla hafa samfélög og einstaklingar hlutfallslega yfirburði í framleiðslu mismunandi gæða. Þetta gerir það að verkum að með sérhæfingu í framleiðslu og viðskiptum sín á milli geta samfélög og einstaklingar notið neyslusamsetningar sem er utan við framleiðslujaðar þeirra.

Kenningin um hlutfallslega yfirburði hefur notið almennrar viðurkenningar síðan á 19. öld, en þó að viðskipti auki alltaf velferð samfélaga í heild sinni getur verið að frívæðing viðskipta komi illa við suma einstaklinga innan hagkerfisins. Þetta er gjarna raunin í atvinnugreinum þar sem verð lækka við frívæðingu viðskipta. Hagrænar ákvarðanir eru kallaðar Pareto-bætandi ef þær auka velferð að minnsta kosti eins aðila í hagkerfinu án þess að skaða velferð neins annars. Aðstæður eru kallaðar Pareto-hagkvæmar ef ekki er hægt að auka velferð neins í hagkerfinu án þess að skaða velferð einhvers annars.

Markaðir

Samspil framboðs og eftirspurnar ræður markaðsverði. Á þessari mynd er framboðið teygnara en eftirspurnin.

Markaður er félagsleg og hagræn stofnun þar sem kaupendur og seljendur eiga í viðskiptum með tiltekna vöru, þjónustu eða framleiðsluþátt. Markaðir eru mjög mismunandi. Á sumum mörkuðum, eins og mörkuðum með alþjóðlega gjaldmiðla, eru þúsundir eða milljónir aðila og hátækni tryggir hagkvæmni, hraða og öryggi í viðskiptum. Á öðrum mörkuðum, eins og skiptibókamarkaði í litlu bæjarfélagi, eru einungis fáeinir aðilar sem eiga í viðskiptum og hraðinn ef til vill lítill. Þá er mismunandi hvort vörur séu einsleitar eða misleitar. Fasteignir eru til að mynda mismunandi og verð þeirra þar af leiðandi einnig. Hrávörur eins og olía eru hins vegar einsleitar og einungis eitt verð ríkjandi á markaðnum.

Framboð, eftirspurn og verð

Framboð er hugtak sem lýsir sambandinu á milli verðs og framboðins magns, sem er það magn sem seljendur á markaði vilja selja. Seljendur eru einungis tilbúnir til þess að selja vöruna, þjónustuna eða framleiðsluþáttinn sem um ræðir ef markaðsverðið er hærra en sem samsvarar framleiðslukostnaði. Framleiðslukostnaður felur í sér bæði raunverulegan peningakostnað og fórnarkostnað. Almennt gildir að hærra markaðsverð leiðir til hærra framboðins magns. Helstu þættir sem hafa áhrif á framboð eru framleiðslukostnaður, tæknistig, stærð markaðar og væntingar.

Eftirspurn lýsir sambandinu á milli verðs og eftirspurðs magns, sem er það magn sem kaupendur á markaði vilja kaupa. Kaupendur eru einungis tilbúnir til þess að eiga í viðskiptum ef markaðsverðið er lægra en sem samsvarar kaupvilja. Ef um vöru eða þjónustu er að ræða fer kaupvilji eftir þeim notum sem fást, en ef um framleiðsluþátt er að ræða fer kaupvilji eftir jaðarframleiðni framleiðsluþáttarins. Helstu þættir sem hafa áhrif á eftirspurn eru tekjur kaupenda, smekkur þeirra, stærð markaðarins, væntingar og verð stoð- og staðkvæmdavara.

Samspil framboðs og eftirspurnar ræður markaðsverði. Teygni er hugtak sem lýsir því hversu næmt framboðið eða eftirspurt magn er fyrir breytingum í markaðsverði. Framboð og eftirspurn eru teygin ef lítil breyting í markaðsverði leiðir til mikillar breytingar í framboðnu eða eftirspurðu magni. Eftirspurn er teygnari eftir því sem úrval staðkvæmdarvara er meira, eftir því sem um meiri lúxusvöru er að ræða og eftir því sem litið er til lengri tíma. Framboð er teygið ef framleiðsluþættir geta verið notaðir í mismunandi framleiðslu og ef litið er til langs frekar en skamms tíma. Ef framboð eða eftirspurn eru teygin koma breytingar á framboði og eftirspurn frekar fram í magnbreytingum en verðbreytingum, en öfugt ef framboð eða eftirspurn eru óteygin. Neytendaábati lýsir muninum á kaupvilja neytenda og markaðsverði. Framleiðendaábati lýsir muninum á framleiðslukostnaði og markaðsverði, það er hagrænum hagnaði seljenda.

Fullkomin samkeppni

Framleiðslukostnaði fyrirtækja má skipta í tvennt. Fastur kostnaður er kostnaður sem er óháður framleiddu magni. Jaðarkostnaður er sá kostnaður sem fellur til þegar viðbótareining er framleidd, og fer venjulega hækkandi með framleiddu magni. Í flestum fyrirtækjum fer meðalkostnaður á framleidda einingu fyrst lækkandi með framleiddu magni eftir því sem fastur kostnaður dreifist á fleiri einingar, en síðan hækkandi eftir því sem jaðarkostnaður verður meiri hluti heildarkostnaðar. Fyrirtæki hámarka hagnað sinn með því að framleiða við það magn þar sem jaðarkostnaður er jafn jaðartekjum.

Fullkomin samkeppni er hagfræðilegt líkan sem lýsir sambandi framboðs, eftirspurnar og framleiðslukostnaðar á tilteknum markaði til langs tíma. Í líkaninu eru nokkrar forsendur gefnar. Gert er ráð fyrir að öll fyrirtæki hafi það að markmiði að hámarka hagnað. Gert er ráð fyrir að mjög margir kaupendur og seljendur séu á markaðnum þannig að enginn aðili hafi markaðsvald. Gert er ráð fyrir að varan sem gangi kaupum og sölum sé einsleit og að engar aðgangshömlur séu á markaðnum. Þá er gert ráð fyrir að allir aðilar hafi fullkomnar upplýsingar og að viðskiptakostnaður sé enginn. Að þessum forsendum gefnum má sýna fram á að til langs tíma er framboðsferillinn flatur, eða fullkomlega teyginn, við það verð sem samsvarar lágmarki langtímameðalkostnaðar. Í langtímajafnvægi er hagrænn hagnaður allra fyrirtækja enginn.

Þó líkanið um fullkomna samkeppni sé mikið notað í fræðilegri umfjöllun, er það ekki mjög gagnlegt þegar raunverulegir markaðir eru skoðaðir. Forsendur líkansins bregðast nær alltaf; vörur eru oft misleitar, ytri áhrif eru stundum til staðar, oftast hafa einhverjir aðilar markaðsvald og viðskipta- og upplýsingakostnaður er nær alltaf til staðar. Þeir markaðir sem komast næst líkaninu um fullkomna samkeppni eru hrávörumarkaðir og gjaldmiðlamarkaðir.

Verkfæri og efni hagfræðinnar

Verkfærin í hagfræði

Stærðfræðileg líkön eru mikilvæg í hagfræðinni því mikið er um rökleiðslur og skýrar forsendur. Þau ætlast ekki til að leiða til „mjúkrar“ niðurstöðu. Almenn hagfræðileg líkön eru kennd með einföldum talnareikningi og hliðrun kenniferla svo lítil þörf er á djúpri stærfræðilegri kunnáttu. Austurríski skólinn er meira að segja þeirrar skoðunar að þau líkön sem þess krefjast séu ekki bara óþarfi heldur gagnslaus fyrir hagfræðilega greiningu. Á síðustu árum hefur athyglin meira beinst að hagmælilegum verkefnum.

Sérfræðiflokkar

• Rekstrarhagfræðin rannsakar tengslin milli einstaklinga og/eða fyrirtækja. Innra skipulag fyrirtækja fellur undir viðskiptafræðina.
• Þjóðhagfræðin skoðar hagkerfið í heild sinni það er áhrif milli tekna, atvinnu og verðbólgu.

Síðastliðin tugttugu ár hefur verið reynt að tengja þessar tvær hugmyndir. Í dag eru menn þeirrar skoðunar að góð þjóðhagfræðileg greining þurfi að grundvallast á rekstrarhagfræðilegum vísindum.

Innan þessara sérfræðiflokka tveggja eru sérgreinar sem taka á ýmsum mannlegum þáttum. Aðferðafræði í hagfræðinni er sérgrein sem kallast hagmæling.

Efni í hagfræði

• Almenn rekstrarhagfræði

markaður — almenn jafnvægiskenning — markaðsjafnvægi — framboð og eftirspurn — verð — verðnæmi — nytjafall — framleiðsluþáttur — framleiðslufall

• Rekstrarhagfræði og hagstjórn

þróunarhagfræði — fjármál hins opinbera — almannagæði og ytri áhrif — nettengingarárangur — reglugerð hins opinbera — olíublettur lögmál

• Sérstakt rekstrarhagfræði fyrir einstakar hliðir og bransar

atvinnumarkaður — menningahagfræði — fjölskylduhagfræði — frármálahagfræði — heilsuhagfræði — iðunahagfræði — hagfræði laganna — sveiðishagfræði — umferðahagfræði — umhverfishagfræði — nýjungahagfræði — afbrotshagfræði — trúnahagfræði

• Þjóðhagfræði

neysla í þjóðarbúskap — fjárfesting í þjóðarbúskap — stefna í fjármálum hins opinbera — peningamálastefna — verðþróun — gengisþróun — hagsveiflukenning — efnahagsþróun — atvinnuleysi eða atvinna í þjóðarbúskap

• Alþjóðlegt viðskipti

afurðaleg og peningaleg utanríkisviðskiptakenning — tollkenning — viðskiptastefna — greiðslujöfnuður — alþjóðlegar stofnanir — hagsamþætting

• Aðferðafræði

ákvörðunarkenning — framþróunarhagfræði — tilraunalegt hagfræði — hagmæling — leikjafræði — hagjarðfræði — hagsaga — hagstjón

Heimildir

• Ekelund, Robert B. og Hébert, Robert F (2007). A History of Economic Theory and Method. Waveland Press. ISBN 978-1-57766-486-4.
• Mankiw, N. Gregory og Taylor, Mark P (2008). Economics. Cengage Learning. ISBN 978-1-84480-133-6.
• Gylfi Þ. Gíslason (1981). Þjóðhagfræði. Bókaforlagið Iðunn.
• Mill, John S. (1844). Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy. London: Longmans, Green, Reade and Dyer.
• „Hver var Thomas Malthus og fyrir hvað er hann helst þekktur?“. Vísindavefurinn.
• „Hvert var framlag Davids Ricardos til hagfræðinnar?“. Vísindavefurinn.
• E. Roy Weintraub. „Neoclassical economics“.
• Moshe Adler. [www.columbia.edu/~ma820/Neoclassical%20economics.doc „Neoclassical economics“] (DOC-skjal). {{cite web}}: Lagfæra þarf |url= gildið (hjálp)
• Milani, F og Rajbhandari, A. „Expectation formation and monetary DSGE models: beyond the rational expectations paradigm“ (PDF-skjal).
• On the Commons. „Elinor Ostrom's 8 Principles for Managing A Commmons [sic ]“.
• Library of Economics and Liberty. „Is Economics a Science?“.
• Library of Economics and Liberty. „What Is Economics?“.
• Library of Economics and Liberty. „Is Economics All About Scarcity?“.
• Boland, Lawrence A. „Economic Methodology: Theory and Practice“ (PDF).
• Davis, John B.. „The turn in economics: neoclassical dominance to mainstream pluralism?“. Journal of Institutional Economics. 2 (1) (2006): 1-20.
• Chia-Hui Chen. „Lecture 20. Production Possibilities Frontier and Output Market Efficiency“ (PDF).
• Facchnin, G. og Willman, G. „Pareto gains from trade“ (PDF).
• Tutor2you. „The model of perfect competition“ (PDF).

Tengt efni

• Framboð og eftirspurn

Tenglar

• „Hver er talinn vera mesti frumkvöðull hagfræðinnar fyrr og síðar?“. Vísindavefurinn.
• „Hver er munurinn á hagfræði og viðskiptafræði?“. Vísindavefurinn.