Prússland
Prússland (þýska: Preußen, pólska: Prusy, litháenska: Prūsija, latína: Borussia) var áður fyrr landsvæði, hertogadæmi, konungsríki og keisararíki fyrir sunnan Eystrasalt.
Efnisyfirlit
Skilgreiningar[breyta]
Prússland hefur hins vegar ólíkar (og oft andstæðar) merkingar:
- Land baltneskra Prússa sem er nú hluti af Suður-Litháen, rússnesku útlendunni Kaliníngrad og Norðaustur-Póllandi;
- Ríki norrænna krossferðariddara á hámiðöldum;
- Hluti af landi pólskra konunga sem kallað var Konungs-Prússland;
- Lén í Póllandi sem Hohenzollern-ættin ríkti yfir og var kallað Prússalén;
- Allt Hohenzollern-ríkið, hvort sem er innan eða utan Þýskalands;
- Sjálfstætt ríki sem náði yfir norðausturhluta Þýskalands og norðurhluta Póllands frá 17. öld fram til 1871;
- Stærsta fylkið innan Þýskalands frá 1871 til 1945;
Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem er skyld Litháum. Prússalén var lén pólska konungsdæmisins fram til 1660 og Konungs-Prússland var hluti af Póllandi fram til 1772. Með vaxandi þýskri þjóðernishyggju á síðari hluta 18. og fyrri hluta 19. aldar fóru flestir þýskumælandi Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og réttarríki.
Söguágrip[breyta]
1618 sameinaðist markgreifadæmið Brandenborg og hertogadæmið Prússland í orði, en það var ekki fyrr en 1657 sem Friðrik Vilhjálmi (kallaður hinn mikli kjörfursti) tókst að gera hertogadæmið Prússland að sjálfstæðu héraði. Þannig markaði hann veginn að endanlegri sameiningu Brandenborgar og Prússlands.
Konungsríkið Prússland[breyta]
Það gerðist 1701 er kjörfurstinn Friðrik III sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þessum tíma kallast það konungsríki Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III varð þá að Friðrik I konungi Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I að Prússland varð að stórveldi. Hann hætti öllu gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Ennfremur myndaði hann mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt í Norðurlandaófriðnum mikla og vann lönd af Svíum við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II, var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í 7 ára stríðinu og hertók Slésíu og átti þátt í skiptingu Póllands. Fyrir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. 1806 tók Friðrik Vilhjálmur III þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegn Napoleon og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók Napoleon Berlín til skamms tíma. 1862 réði Vilhjálmur I Otto von Bismarck sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð við Frakka, Dani og Austurríki varð Prússland að keisararíki 1871.
Konungar Prússlands:
| Konungur | Ár | Ath. |
|---|---|---|
| Friðrik I | 1701-1713 | |
| Friðrik Vilhjálmur I | 1713-1740 | |
| Friðrik II | 1740-1786 | Kallaður Friðrik mikli |
| Friðrik Vilhjálmur II | 1786-1797 | |
| Friðrik Vilhjálmur III | 1797-1840 | Áttist við Napoleon |
| Friðrik Vilhjálmur IV | 1840-1861 | |
| Vilhjálmur I | 1861-1871 | Réði Bismarck sem kanslara |
Keisararíkið Prússland[breyta]
1871 varð Prússland að keisararíki. Vilhjálmur I, konungur Prússlands, var krýndur til keisara í Versölum í Frakklandi 18. janúar það ár. Keisararíkið varaði þó stutt, aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið 1888 var kallað þrí-keisara-árið (Drei-Kaiser-Jahr), er allir þrír keisararnir tóku við hver á eftir öðrum. 1890 var Bismarck kanslari rekinn og Vilhjálmur III keisari stjórnaði ríkinu sjálfur. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð til Hollands.
Keisarar Prússlands:
| Keisari | Ár | Ath. |
|---|---|---|
| Vilhjálmur I | 1871-1888 | |
| Friðrik III | 1888-1888 | Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari |
| Vilhjálmur II | 1888-1918 | Sagði af sér |
Fríríkið Prússland[breyta]
Eftir tap Þjóðverja í heimstyrjöldinni fyrri 1918 var Weimar-lýðveldið stofnað. Höfuðborg þess ríkis var Berlin. Prússlandi var þá breytt í fríríki, sem var nokkurs konar lýðveldi innan lýðveldisins, svipað og nokkur önnur héruð í Þýskalandi. Fríríkið var þó í raun afnumið af nasistum 1934, en síðan formlega af bandamönnum 1947. Síðan þá hefur notkun hugtaksins Prússland miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.
Heimildir[breyta]
- Matz, Klaus-Jürgen. Wer regierte wann? Dtv. 1980.
- Fyrirmynd greinarinnar var „Preussen“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt febrúar 2010.
