Prússland
.svg)
Prússland (þýska Preußen, pólska Prusy, litháenska Prūsija, latína Borussia) var áður fyrr landsvæði, hertogadæmi og konungsríki fyrir sunnan Eystrasalt.
Skilgreiningar[breyta | breyta frumkóða]
Prússland hefur margar mismunandi (og oft andstæðar) merkingar:
- Land baltneskra Prússa sem er nú hluti af Suður-Litháen, rússnesku útlendunni Kaliníngrad og Norðaustur-Póllandi,
- ríki norrænna krossferðariddara á hámiðöldum,
- hluti af landi pólskra konunga sem kallað var Konungs-Prússland,
- lén í Póllandi sem Hohenzollern-ættin ríkti yfir og var kallað Prússalén,
- allt Hohenzollern-ríkið, hvort sem er innan eða utan núverandi Þýskalands,
- sjálfstætt ríki sem náði yfir norðausturhluta Þýskalands og norðurhluta Póllands frá 17. öld fram til 1871,
- stærsta fylki Þýskalands frá 1871 til 1945.
Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem var skyld Litháum. Prússalén var lén pólska konungsdæmisins fram til 1660 og Konungs-Prússland var hluti af Póllandi fram til 1772. Með vaxandi þýskri þjóðernishyggju á síðari hluta 18. og fyrri hluta 19. aldar fóru flestir þýskumælandi Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og réttarríki.
Söguágrip[breyta | breyta frumkóða]
Árið 1618 sameinuðust markgreifadæmið Brandenborg og hertogadæmið Prússland í orði, en það var ekki fyrr en 1657 sem Friðriki Vilhjálmi (kallaður hinn mikli kjörfursti) tókst að gera hertogadæmið Prússland að sjálfstæðu héraði. Þannig markaði hann leiðina að varanlegri sameiningu Brandenborgar og Prússlands.
Konungsríkið Prússland[breyta | breyta frumkóða]
Það gerðist árið 1701 að kjörfurstinn Friðrik III. sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þeim tíma kallaðist það konungsríkið Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III. varð þá Friðrik I., konungur Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I. að Prússland varð stórveldi. Hann lagði af allt gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Ennfremur dró hann saman mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt í Norðurlandaófriðnum mikla og vann lönd af Svíum við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II., var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í 7 ára stríðinu, hertók Slésíu og átti þátt í skiptingu Póllands. Eftir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. Árið 1806 tók Friðrik Vilhjálmur III. þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegn Napóleon og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók Napóleon Berlín til skamms tíma. Árið 1862 réð Vilhjálmur I. Otto von Bismarck sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð við Frakka, Dani og Austurríkismenn varð Prússland keisaradæmi árið 1871.
Konungar Prússlands:
| Konungur | Ár | Ath. |
|---|---|---|
| Friðrik I | 1701-1713 | |
| Friðrik Vilhjálmur I | 1713-1740 | |
| Friðrik II | 1740-1786 | Kallaður Friðrik mikli |
| Friðrik Vilhjálmur II | 1786-1797 | |
| Friðrik Vilhjálmur III | 1797-1840 | Áttist við Napoleon |
| Friðrik Vilhjálmur IV | 1840-1861 | |
| Vilhjálmur I | 1861-1871 | Réði Bismarck sem kanslara |
Prússland eftir stofnun Keisaradæmisins[breyta | breyta frumkóða]
Árið 1871 voru mörg þýsk ríki sameinuð í eitt keisaradæmi. Vilhjálmur I., konungur Prússlands, var krýndur keisari í Versölum í Frakklandi 18. janúar það ár. Vilhjálmur var eftir það bæði keisari Þýskalands og konungur Prússlands. Keisaradæmið varð þó skammlíft, stóð aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið 1888 var kallað þrí-keisara-árið (Drei-Kaiser-Jahr), en þá ríktu allir þrír keisararnir, hver á eftir öðrum. Bismarck kanslari var rekinn árið 1890 og Vilhjálmur II. keisari stjórnaði ríkinu sjálfur eftir það. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð til Hollands.
Þrír konungar Prússlands ríktu sem keisarar Þýskalands:
| Keisari | Ár | Ath. |
|---|---|---|
| Vilhjálmur I | 1871-1888 | |
| Friðrik III | 1888-1888 | Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari |
| Vilhjálmur II | 1888-1918 | Sagði af sér |
Fríríkið Prússland[breyta | breyta frumkóða]
Eftir ósigur Þjóðverja í heimsstyrjöldinni fyrri 1918 var Weimar-lýðveldið stofnað. Höfuðborg þess ríkis var Berlín. Prússlandi var þá breytt í fríríki, sem var nokkurs konar lýðveldi innan lýðveldisins, svipað og nokkur önnur héruð í Þýskalandi. Nasistar lögðu þó fríríkið í raun niður árið 1934, en síðan gerðu bandamenn það formlega árið 1947. Síðan þá hefur notkun hugtaksins Prússland miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.
