Prússland

Fáni Prússneska keisaradæmisins 1892 - 1918

Prússland (þýska Preußen, pólska Prusy, litháenska Prūsija, latína Borussia) var áður fyrr landsvæði, hertogadæmi, konungsríki og keisararíki fyrir sunnan Eystrasalt.

Skilgreiningar

Prússland hefur margar mismunandi (og oft andstæðar) merkingar:

• Land baltneskra Prússa sem er nú hluti af Suður-Litháen, rússnesku útlendunni Kaliníngrad og Norðaustur-Póllandi;
• Ríki norrænna krossferðariddara á hámiðöldum;
• Hluti af landi pólskra konunga sem kallað var Konungs-Prússland;
• Lén í Póllandi sem Hohenzollern-ættin ríkti yfir og var kallað Prússalén;
• Allt Hohenzollern-ríkið, hvort sem er innan eða utan Þýskalands;
• Sjálfstætt ríki sem náði yfir norðausturhluta Þýskalands og norðurhluta Póllands frá 17. öld fram til 1871;
• Stærsta fylkið innan Þýskalands frá 1871 til 1945;

Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem var skyld Litháum. Prússalén var lén pólska konungsdæmisins fram til 1660 og Konungs-Prússland var hluti af Póllandi fram til 1772. Með vaxandi þýskri þjóðernishyggju á síðari hluta 18. og fyrri hluta 19. aldar fóru flestir þýskumælandi Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund og réttarríki.

Söguágrip

1618 sameinuðust markgreifadæmið Brandenborg og hertogadæmið Prússland í orði, en það var ekki fyrr en 1657 sem Friðriki Vilhjálmi (kallaður hinn mikli kjörfursti) tókst að gera hertogadæmið Prússland að sjálfstæðu héraði. Þannig markaði hann leiðina að varanlegri sameiningu Brandenborgar og Prússlands.

Konungsríkið Prússland

Prússland eftir Vínarfundinn 1815

Krýning Vilhjálms I til keisara í Versölum 1871. Fyrir miðri mynd má sjá í Bismarck kanslara (í hvítum búningi).

Það gerðist 1701 er kjörfurstinn Friðrik III sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þessum tíma kallast það konungsríki Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III varð þá að Friðriki I., konungi Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I. að Prússland varð að stórveldi. Hann lagði af allt gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Ennfremur dró hann saman mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt í Norðurlandaófriðnum mikla og vann lönd af Svíum við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II., var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í 7 ára stríðinu, hertók Slésíu og átti þátt í skiptingu Póllands. Fyrir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. 1806 tók Friðrik Vilhjálmur III. þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegn Napóleon og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók Napóleon Berlín til skamms tíma. 1862 réð Vilhjálmur I. Otto von Bismarck sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð við Frakka, Dani og Austurríki varð Prússland að keisararíki 1871.

Konungar Prússlands:

Konungur	Ár	Ath.
Friðrik I	1701-1713
Friðrik Vilhjálmur I	1713-1740
Friðrik II	1740-1786	Kallaður Friðrik mikli
Friðrik Vilhjálmur II	1786-1797
Friðrik Vilhjálmur III	1797-1840	Áttist við Napoleon
Friðrik Vilhjálmur IV	1840-1861
Vilhjálmur I	1861-1871	Réði Bismarck sem kanslara

Prússland eftir stofnun Keisararíkisins

Prússland við lok heimstyrjaldarinnar fyrri 1918

Árið 1871 voru mörg þýsk ríki sameinuð í eitt keisararíki. Vilhjálmur I., konungur Prússlands, var krýndur til keisara í Versölum í Frakklandi 18. janúar það ár. Vilhjálmur var eftir það bæði keisari Þýskalands og konungur Prússlands. Keisararíkið varð þó skammlíft, stóð aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið 1888 var kallað þrí-keisara-árið (Drei-Kaiser-Jahr), er allir þrír keisararnir tóku við hver á eftir öðrum. 1890 var Bismarck kanslari rekinn og Vilhjálmur II. keisari stjórnaði ríkinu sjálfur. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð til Hollands.

Keisarar Prússlands:

Keisari	Ár	Ath.
Vilhjálmur I	1871-1888
Friðrik III	1888-1888	Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari
Vilhjálmur II	1888-1918	Sagði af sér

Fríríkið Prússland

Eftir ósigur Þjóðverja í heimstyrjöldinni fyrri 1918 var Weimar-lýðveldið stofnað. Höfuðborg þess ríkis var Berlín. Prússlandi var þá breytt í fríríki, sem var nokkurs konar lýðveldi innan lýðveldisins, svipað og nokkur önnur héruð í Þýskalandi. Nasistar lögðu þó fríríkið í raun niður árið 1934, en síðan gerðu bandamenn það formlega árið 1947. Síðan þá hefur notkun hugtaksins Prússland miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.

Heimildir

• Matz, Klaus-Jürgen. Wer regierte wann? Dtv. 1980.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Preussen“ á þýsku útgáfu Wikipedia. Sótt febrúar 2010.