Fara í innihald

Abraham Lincoln

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Abraham Lincoln
Abraham Lincoln í nóvember árið 1863.
Forseti Bandaríkjanna
Í embætti
4. mars 1861 – 15. apríl 1865
VaraforsetiHannibal Hamlin (1861–1865)
Andrew Johnson (mars–apríl 1865)
ForveriJames Buchanan
EftirmaðurAndrew Johnson
Fulltrúadeildarþingmaður fyrir 7. kjördæmi Illinois
Í embætti
4. mars 1847 – 3. mars 1849
ForveriJohn Henry
EftirmaðurThomas L. Harris
Persónulegar upplýsingar
Fæddur12. febrúar 1809
Sinking Spring-býlinu nærri Hodgenville, Kentucky, Bandaríkjunum
Látinn15. apríl 1865 (56 ára) Washington, D.C., Bandaríkjunum
DánarorsökMyrtur
ÞjóðerniBandarískur
StjórnmálaflokkurRepúblikanaflokkurinn
MakiMary Todd Lincoln (g. 1842)
BörnRobert, Edward, Willie og Tad
StarfLögfræðingur, stjórnmálamaður
Undirskrift

Abraham Lincoln (12. febrúar 1809 – 15. apríl 1865) var bandarískur stjórnmálamaður og sextándi forseti Bandaríkjanna á tímum þrælastríðsins frá 1861 til 1865. Lincoln var meðlimur Repúblikanaflokksins.

Lincoln giftist Mary Ann (áður Todd) Lincoln árið 1842 og átti með henni fjóra syni.[1] Lincoln hlaut litla sem enga formlega menntun og var að mestu sjálfmenntaður. Hann er þekktur fyrir stjórnkænsku sína og ræðusnilli en ein frægasta ræða hans er Gettysborgarávarpið.[2] Sú tveggja mínútna ræða sem hann hélt til heiðurs föllnum hermönnum við vígslu hermannagrafreitsins í Gettysburg var deilumál fyrst um sinn meðal fjölmiðla en í dag þykir hún hin mesta snilli.[3] Önnur frægasta ræða Lincolns var innsetningarræða hans sem hann hélt þegar hann var svarinn í embætti forseta í annað sinn árið 1865. Í lok þeirrar ræðu lét hann þessi fleygu orð falla:

„Engum hatur, öllum góðvild.“[4]

Eitt helsta baráttumál Lincolns var að binda enda á þrælahald og varð það stór þáttur í sigri hans í forsetakosningunum árið 1860. Þegar Lincoln tók við embætti í mars 1861 voru sjö suðurríkjanna sem vildu halda áfram þrælahaldi búin að segja sig úr lögum við Bandaríkin og stofnað með sér Suðurríkjasambandið. Þrælastríðið hófst 12. apríl 1861 og lauk 3. apríl 1865 með ósigri suðurríkjanna. Þótt rétturinn til að stunda þrælahald hafi verið deiluefnið sem leiddi til stríðsins var það þó ekki ástæða þess að þrælastríðið var háð, því eining ríkisins var Lincoln alla tíð efst í huga. Árið 1863 gaf Lincoln þrælum í suðurríkjunum frelsi með frelsisveitingunni (e: emancipation proclamation).[5][6]

Árið 1864, meðan stríðið var enn ekki útkljáð var Lincoln endurkjörinn forseti með miklum yfirburðum. Sex dögum eftir að herir suðurríkjanna gáfust upp var Lincoln hins vegar myrtur af leikaranum John Wilkes Booth en hann stóð með Suðurríkjunum í Þrælastríðinu.[5] Lincoln er einn fjögurra forseta Bandaríkjanna sem hafa verið ráðnir af dögum meðan þeir sátu í embætti. Bandarískir sagnfræðingar eru almennt þeirrar skoðunar að Lincoln sé einn áhrifamesti og mikilvægasti forsetinn í sögu Bandaríkjanna.

Æviágrip

[breyta | breyta frumkóða]

Abraham Lincoln fæddist í bjálkakofa á nýbýli foreldra sinna nálægt héraðinu Harden í bandaríska fylkinu Kentucky.[7] Þegar Abraham var 7 ára flutti faðir hans með fjölskyldu þeirra vestur til Indiana og settist að við læk sem hét Pigeon Creek.[7] Abraham Lincoln hlaut aðeins takmarkaða grunnmenntun en bætti upp fyrir það með eigin bókalestri.[7] Meðal annars kynnti Lincoln sér lög Indiana-fylkis og var orðinn áhugasamur um bandarísk stjórnmál þegar hann komst á þrítugsaldur.[7] Árið 1830 ákvað faðir Abrahams að flytja til Illinois með fjölskylduna og var það þar sem Abraham átti eftir að hefja stjórnmálaferil sinn.[7]

Árið 1831 fékk Lincoln vinnu sem verslunarþjónn í bænum New Salem. Lincoln varð virtur í samfélagi New Salem og þegar kom til ófriðar við Indíanahöfðingjann Svarta hauk vorið 1831 var Lincoln kjörinn foringi sjálfboðaliðs New Salem í Bandaríkjaher.[7] Eftir ófriðinn bauð Lincoln sig fram sem þingmann á neðri deild ríkisþings Illinois en náði ekki kjöri.[7] Lincoln bauð sig fram að nýju í sama embætti í þingkosningum árið 1834 og náði í þetta sinn kjöri.[7] Hann var ekki mikill skörungur á þinginu þar sem hann hafði hugann allan við sjálfsmenntun sína í lögfræði. Lincoln tók próf og fékk lögmannsleyfi fyrir Illinois árið 1837 og málafærsluréttindi á réttum bandaríska alríkisins árið 1839.[7]

Lincoln vann næstu árin sem lögfræðingur í Illinois. Árið 1839 kynntist Lincoln konu að nafni Mary Todd og giftist henni árið 1842. Hjónin eignuðust fjóra syni.

Abraham Lincoln var þekktur fyrir frjálslyndar stjórnmálaskoðanir og var því meðlimur í stjórnmálaflokki Vigga á fyrstu árum sínum í stjórnmálum. Lincoln var mótfallinn því að þrælahald yrði lögleitt á nýjum landsvæðum Bandaríkjanna í vestanverðri Norður-Ameríku og árið 1839 vakti Lincoln athygli landsmanna í frægum kappræðum þar sem hann rökræddi málið við keppinaut sinn, Stephen A. Douglas.[7] Árið 1846 náði Lincoln kjöri fyrir Vigga á fulltrúadeild Bandaríkjaþings. Lincoln bauð sig ekki fram á ný árið 1850 en var endurkjörinn á þingið árið 1854.[7]

Fylkisdeild Repúblikanaflokksins í Illinois var stofnuð árið 1854 og var Lincoln einn af fyrstu meðlimum flokksins. Lincoln bauð sig fram til öldungadeildar Bandaríkjaþings fyrir Illinois árið 1858 en tapaði fyrir Stephen A. Douglas. Þrátt fyrir ósigurinn vakti Lincoln mikla athygli með ræðum sínum um siðferði þrælahalds í kosningunum og greiddi þannig veginn fyrir forsetakjör sitt.[7][8]

Forsetatíð (1861 – 1865)

[breyta | breyta frumkóða]

Repúblikanar útnefndu Lincoln sem forsetaefni sitt fyrir forsetakosningar Bandaríkjanna árið 1860. Repúblikanar unnu auðveldan sigur í kosningunum þar sem Demókrataflokkurinn var þríklofinn. Repúblikanar hlutu um 180 kjörmenn af 303.[8] Lincoln var orðinn þjóðkunnur fyrir andstöðu sína gegn útbreiðslu þrælahalds og því sættu þrælaeigendur í suðurríkjum Bandaríkjanna sig illa við að hann yrði næsti forseti þeirra. Áður en Lincoln tók formlega við embætti sögðu sjö fylki sig úr bandaríska alríkinu og stofnuðu nýtt ríki, Suðurríkjasambandið. Stuttu eftir að Lincoln tók við embætti forseta brutust út stríðsátök milli bandaríska alríkisins og Suðurríkjasambandsins. Þrælastríðið var byrjað.

Forystu Lincolns er gjarnan þakkað fyrir að hafa unnið bug á uppreisn Suðurríkjanna og haldið bandaríska alríkinu saman. Þann 1. janúar árið 1863 gaf Lincoln út svokallaða „frelsisyfirlýsingu“ (enska: Emancipation Proclamation) þar sem því var lýst yfir að allir þrælar á yfirráðasvæði suðurríkjanna skyldu látnir lausir og þrælahald bannað.[9][10] Tilskipun Lincolns var réttlætt með vísun til stríðsástandsins sem þá ríkti, en til lengri tíma var hún ekki reist á traustum lagalegum grunni. Lincoln var því mjög í mun að koma á stjórnarskrárbreytingu sem skyldi banna þrælahald fyrir fullt og allt áður en styrjöldinni lyki. Stjórn Lincolns tókst að koma því til leiðar að þrettándi viðauki stjórnarskrár Bandaríkjanna var samþykktur á fulltrúadeildinni í apríl 1864 og á öldungadeildinni í janúar 1865.[11] Með þessum viðauka var þrælahald formlega bannað með lögum í Bandaríkjunum.

Lincoln var endurkjörinn til annars kjörtímabils árið 1864 og hóf annað kjörtímabil sitt árið 1865, á meðan stríðið geisaði enn.[12] Stríðið hafði snúist alríkismönnunum í vil árið 1863 og flestum var ljóst að uppreisnin yrði barin niður. Þann 5. apríl árið 1865 gafst Robert E. Lee, æðsti herforingi Suðurríkjasambandsins, formlega upp fyrir Ulysses S. Grant yfirhershöfðingja Bandaríkjamanna. Lincoln forseti lýsti yfir lokum styrjaldarinnar þann 11. apríl.[13]

Morðið á Lincoln

[breyta | breyta frumkóða]
Aðalgrein: Morðið á Abraham Lincoln
Teikning af morðinu á Abraham Lincoln.

Þann 14. apríl árið 1865, fáeinum dögum eftir lok Þrælastríðsins, fór Lincoln ásamt konu sinni í Ford-leikhúsið í Washington til þess að horfa á gamanleikinn Our American Cousin. Klukkan tíu um kvöldið læddist John Wilkes Booth, frægur leikari og öfgafullur stuðningsmaður þrælahalds, inn í stúku forsetahjónanna og skaut Lincoln í hausinn.[14] Booth stökk síðan niður á sviðið og hrópaði: „Sic semper tyrannis!“ („Svona fer alltaf fyrir harðstjórum!“).[15] Lincoln lést úr sárinu síðar sama kvöld.[16]

Heimildir

[breyta | breyta frumkóða]
  • Jón Þ. Þór (2016). „Abraham Lincoln“. Bandaríkjaforsetar. Hafnarfjörður: Urður bókafélag. bls. 152-161. ISBN 978-9935-9194-5-8.
  • Thorolf Smith (1959). Abraham Lincoln: ævisaga. Reykjavík: Setberg. ISBN 9789935210197.

Tilvísanir

[breyta | breyta frumkóða]
  1. ↑ White, Jr., Ronald C. (2009). A. Lincoln: A Biography. Random House, Inc.
  2. ↑ „Abraham Lincoln“. Afrit af upprunalegu geymt þann 4. apríl 2010. Sótt 23. september 2010.
  3. ↑ Leifur Sveinsson (13. febrúar 1966). „„Hvar sem tveir á fjalli fundust ..."“. Morgunblaðið. bls. 3.
  4. ↑ Thorolf Smith 1959, bls. 291.
  5. ↑ 5,0 5,1 „Abraham Lincoln“. Afrit af upprunalegu geymt þann 26. nóvember 2011. Sótt 26. júlí 2011.
  6. ↑ Robert Morgan (1993). „The 'Great Emancipator' and the Issue of Race“ (enska). The Journal of Historical Review. Sótt 9. janúar 2019.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 Sigtryggur Jónasson (1. janúar 1909). „Abraham Lincoln“. Almanak Ólafs S. Thorgeirssonar. bls. 65-79.
  8. ↑ 8,0 8,1 Jón Þ. Þór 2016, bls. 157.
  9. ↑ Reinar Ágúst Foreman; Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir (24. júní 2008). „Hvað getur þú sagt mér um Abraham Lincoln og af hverju var hann svona frægur?“. Vísindavefurinn. Sótt 29. apríl 2024.
  10. ↑ Lára Magnúsdóttir (1. júní 1993). „Hvers vegna var þrælahald afnumið í Bandaríkjunum?“. Sagnir. bls. 104-112.
  11. ↑ Jón Þ. Þór 2016, bls. 159.
  12. ↑ Jón Þ. Þór 2016, bls. 168.
  13. ↑ Jón Þ. Þór 2016, bls. 158.
  14. ↑ Thorolf Smith (26. nóvember 1963). „Þegar Lincoln var myrtur“. Morgunblaðið. bls. 17; 19.
  15. ↑ Jón Þ. Þór 2016, bls. 161.
  16. ↑ Thorolf Smith 1959, bls. 286.

Tenglar

[breyta | breyta frumkóða]
Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Abraham Lincoln.


Fyrirrennari:
James Buchanan
Forseti Bandaríkjanna
(1861 – 1865)
 Eftirmaður:
Andrew Johnson


Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Abraham_Lincoln&oldid=1881768“