Forsetakosningar í Bandaríkjunum

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Ríkisinnsigli Bandaríkjanna

Forsetakosningar Í Bandaríkjunum eru óbeinar kosningar. Í því felst að í hverju ríki fyrir sig kjósa kjósendur kjörmenn í kjörmannaráð. Kjörmenn kjósa svo forsetann og varaforsetann í beinum kosningum. Þessar kosningar eru á fjögurra ára fresti. Alltaf er kosið á tímabilinu 2.-8. nóvember á þriðjudegi.

Kosningaferlinu er stýrt af bæði sambands- og ríkjalögum. Hverju ríki er úthlutað ákveðnum fjölda kjörmanna í jöfnu hlutfalli við þingmannafjölda öldungadeildar og fulltrúadeildar. Þar að auki er Washington D.C. úthlutað kjörmönnum í jöfnu hlutfalli við minnsta ríkið.

Samkvæmt stjórnarskrá Bandaríkjanna hefur löggjafarvald hvers ríkis fyrir sig rétt á því að tilnefna kjörmenn að eigin vali. Þar af leiðandi er almenn atkvæðagreiðsla í höndum hvers ríkis fyrir sig en ekki alríkisins (e. federal government). Bandaríkjaþing hefur síðan lokaorðið hvað varðar niðurstöðu kosninga kjörmanna.

Saga kosninganna[breyta | breyta frumkóða]

Hinir fyrstu leiðtogar Bandaríkjanna (e. founding fathers) stofnuðu það lýðræði sem hefur með tímanum þróast í það sem þekkist í dag. Þetta þótti algjör nýjung þar sem einveldi var það eina sem þekktist í flestum öðrum löndum. Með nýfengið frelsi undan breska heimsveldinu var hin óreynda þjóð ekki með neinn konung. Þess í stað kom forseti Bandaríkjanna sem fékk stöðu sína með kosningu. Þessari stöðu fylgdi sú ábyrgð að leiða ríkisstjórnina, framfylgja lögum og reglum landsins og sinna stöðu yfirhershöfðingja herafla þjóðarinnar. Þrátt fyrir að forsetinn sé orðinn táknmynd þess lífs sem Bandaríkin boða hefði þetta þó getað farið á allt annan veg. Áður en George Washington tók við embætti forsetans þann 30. apríl 1789 höfðu margir Bandaríkjamenn séð fyrir sér einveldi og kórónu fyrir þennan vinsæla plantekrubónda frá Virginíu. Hann harðneitaði þó að slíkt gæti orðið og feður stjórnarskrárinnar stóðu með honum í þeirri ákvörðun hans. Í meira en 200 ár hafa forsetar Bandaríkjanna og fjölskyldur þeirra búið á 1600 Pennsylvania Avenue í Washington D.C. í sandsteins höfðingjasetri sem þekkt er undir nafninu Hvíta húsið. Í því eru 132 herbergi, 412 hurðir, 28 arnar og ekki eitt einasta hásæti.[1]

George Washington var einn af stofnendum (e.founding father) og einn af aðal leiðtogum bandarísku byltingarinnar. Hann var kjörinn fyrsti forseti Bandaríkjanna og er sá eini sem hefur nokkurn tímann unnið slíka kosningu með einhljóða kjöri kjörmannaráðs (e.electoral college). Hann sat tvö tímabil áður en hann dró sig í hlé.[2]

Önnur grein í stjórnarskrá Bandaríkjanna kom upprunalega af stað þeirri aðferð sem notuð er í dag í forsetakosningunum ásamt því sem þekkist í kjörmannaráði. Var það árangur málamiðlunar stofnenda stjórnarskrárinnar sem vildu að þingið kysi forsetann og þeirra sem vildi að forsetinn yrði kosinn með þjóðaratkvæðagreiðslu.

Prófkjör[breyta | breyta frumkóða]

Prófkjör eru undanfari forsetakosninganna sjálfra þar sem kosið er um hvaða frambjóðendur munu verða í forsvari fyrir flokkinn og keppast um embætti forseta. Prófkjörið byrjar á því að kosið er innan ríkjanna í óbeinni kosningu sem þýðir að atkvæði kjósenda fer ekki beint til tiltekins frambjóðanda heldur til fulltrúa hans sem er svo skyldugur til þess að kjósa þann frambjóðanda á Landsfundi þess flokk sem frambjóðandinn tilheyrir.

Misjafnt er eftir ríkjum hvernig prófkjörið fer fram. Sum ríki notast við hlutfallskosningu þar sem fjöldi fulltrúa fer eftir hlutfalli atkvæða hvers frambjóðanda. Í öðrum ríkjum er það einn frambjóðandi sem fær alla fulltrúa þess flokk í tilteknu ríki ef hann fær flest atkvæði. Prófkjörið skiptist einnig milli þess þar sem notast er við venjulega kosningu sem er rekið af stjórn ríkisins eða opin kosning (e. caucus) sem þýðir að minni leynd hvíli yfir atkvæðum kjósenda og er haldið utan þá kosningu um af flokknum sjálfum[3].

Landsfundir[breyta | breyta frumkóða]

Þegar flokkarnir hafa kosið innan ríkisins um hversu marga fulltrúa hver frambjóðandi fær er haldin landsfundur þar sem skorið er úr um hvaða frambjóðandi fái að bjóða sig fram til forseta fyrir sinn flokk. Allir flokkar hafa rétt á því efna til landsfundar en fundir demókrata og repúblikana fá mesta umfjöllun[4]. Á landsfundinum velja fulltrúarnir þann frambjóðanda sem þeir hafa gefið formlegt loforð um að kjósa. Ef kosningin sker ekki úr um hvaða frambjóðandi hljóti kosningu er kosið aftur en þegar kosið er aftur hafa fulltrúar frjálsar hendur og mega því kjósa þann frambjóðanda sem þeir vilja.

Framkvæmd kosninganna á kjördag[breyta | breyta frumkóða]

Kosningarnar eru á þann hátt að hvert ríki hefur sínar eigin kosningar um hverjir hljóta tilnefningu kjörmanna. Því eru forsetakosningarnar sambland margra aðskilinna kosninga sem haldnar eru samtímis[5].

Líkt og í öðrum kosningum í Bandaríkjunum er kjörgengi einstaklinga stjórnarskrárbundið og er framkvæmd kosninganna í höndum ríkjanna. Í stjórnarskránni er kveðið á um að ekki megi neita einstaklingum kosningarétti á grundvelli kynþáttar né kyns þeirra borgara sem náð hafa 18 ára aldri. Venjulega greiða kjósendur sín atkvæði á þann hátt að merkt er við einn frambjóðanda til forseta, ásamt varaforsetaefni hans, í kjörseðli sem inniheldur lista allra frambjóðenda viðkomandi ríkis. Atkvæðið sem frambjóðandi hlýtur er óbeint því í raun eru það kjörmenn hans sem hljóta atkvæðið.

Kjörmannaráðið[breyta | breyta frumkóða]

Í kjörmannaráði eru 538 kjörmenn og er fjöldi þeirra úr hverju ríki í ágætu samhengi við íbúafjölda þess. Sá frambjóðandi sem ber sigur úr býtum í sérhverju ríki fær alla kjörmenn þess[6]. Að loknum kosningum, nánar tiltekið fyrsta mánudag í kjölfar annars miðvikudags í desember, koma kjörmennirnir saman í kjörmannaráði og velja forsetann og varaforsetann. Þrátt fyrir að tæknilegur möguleiki sé til staðar fyrir kjörmenn kjörmannaráðsins að velja hvaða frambjóðanda sem er hafa 24 ríki lög um refsingu í garð þeirra kjörmanna sem ekki velja þann frambjóðanda sem þeir hafa heitið að velja.[7] Snemma í janúar, þeim næsta í kjölfar forsetakosninganna, eru atkvæði kjörmannaráðs gerð opinber. Er það á þann hátt að sitjandi varaforseti Bandaríkjanna, þá í hlutverki forseta öldungadeildarinnar, sem gerir þeim skil á sameiginlegum þingfundi beggja deilda Bandaríkjaþings.

Listi[breyta | breyta frumkóða]

Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]

  1. History.com (e.d.). The U.S. Presidents. Sótt 14. október 2010.
  2. History.com (e.d.). George Washington. Sótt 14. október 2010.
  3. Essortment.com (e.d.). „How does the election of the US President work?" Geymt 13 apríl 2009 í Wayback Machine. Sótt 14. október 2010.
  4. Essortment.com (e.d.). „How does the election of the US President work?" Geymt 13 apríl 2009 í Wayback Machine. Sótt 14. október 2010.
  5. Katz, R. S. (2007). Political institutions in the United States. Bls 58. New York: Oxford university press.
  6. Vísindavefurinn (12. nóvember 2000). „Hvers vegna þarf sá sem fær flest atkvæði í forsetakosningum í Bandaríkjunum ekki endilega að verða fyrir valinu?“[óvirkur tengill]. Sótt 15. október 2010.
  7. The Electoral College (12. nóvember 2009). „Faithless Electors“ Geymt 24 nóvember 2016 í Wayback Machine. Sótt 15. október 2010.