Knattspyrna á Íslandi

Knattspyrna er vinsælasta íþróttagreinin á Íslandi. Hún er stunduð af fólki af ýmsum aldri og kynjum, ýmist óformlega s.s. á sparkvöllum við barnaskóla og af vinahópum í íþróttasölum eða með formlegum hætti innan fjölmargra aðildarfélaga Knattspyrnusambands Íslands, KSÍ. Skráðir iðkendur á vegum aðildarfélaganna eru yfir 20 þúsund talsins.

KSÍ heldur úti keppnum í nokkrum aldurshópum, en einnig eru ýmis mót haldin á vegum héraðssambanda. Íslandsmót karla var sett á laggirnar árið 1912 en keppt hefur verið um Íslandsmeistaratitil kvenna frá 1972. Jafnframt ber KSÍ ábyrgð á landsliðum Íslands í erlendum keppnum. Fimm sinnum hafa landslið Íslands í meistaraflokki komist í lokakeppni stórmóts - kvennalandsliðið í þrígang (á EM UEFA kvenna 2009, 2013 og 2017) og karlalandsliðið tvisvar sinnum (Evrópukeppnin í knattspyrnu 2016 og Heimsmeistaramótið í knattspyrnu árið 2018). Á EM 2013 tókst kvennaliðinu að komast áfram úr riðlakeppninni og karlaliðið lék það afrek eftir árið 2016.

Allmargir íslenskir knattspyrnumenn hafa reynt fyrir sér sem atvinnumenn í öðrum löndum. Kunnastur þeirra er almennt talinn Eiður Guðjohnsen. Hann hefur unnið tvo úrvalsdeildarmeistaratitla fyrir Chelsea sem og spænska meistaratitilinn, Konungsbikarinn og UEFA-meistaratitilinn með Barcelona.

Uppruni fótboltans á Íslandi

Útilokað er að ákvarða upphaf fótboltaíþróttarinnar á Íslandi með fullri vissu. Undir lok nítjándu aldar tók áhugi landsmanna á ýmsum íþróttum að glæðast. Tengdist það bæði skipulagðri íþróttakennslu í skólakerfinu, s.s. í Menntaskólanum í Reykjavík og Flensborg en einnig var um að ræða áhrif frá erlendum skipshöfnum og útlendingum sem búsettir voru í landinu. Boltar fengust í verslunum og eru ýmsar heimildir um hvers kyns knattleiki víða um land, þótt margt sé á huldu um reglurnar í þeim leikjum. Engum eiginlegum fótboltavöllum var til að dreifa og fóru þessir leikir því fram við frumstæðar aðstæður, s.s. á þýfðum túnum og grýttum melum.

Hefð er fyrir að telja James B. Ferguson, skoskan prentara sem starfaði í Reykjavík um 1895, föður fótboltaíþróttarinnar á Íslandi. Hann skipulagði æfingar í fimleikum og fótbolta. Sumir úr hópi lærisveina hans stofnuðu árið 1899 Fótboltafélag Reykjavíkur sem enn starfar. Nafni þess var síðar breytt í Knattspyrnufélag Reykjavíkur, skammstafað KR, eftir að málverndarsinninn Bjarni frá Vogi lagði til orðið knattspyrna í staðinn fyrir fótbolti, sem talið var enskuskotið heiti. KR var eina raunverulega fótboltaliðið í Reykjavík næstu árin, en á árunum 1908-11 bættust Fram, Víkingur og Valur í hópinn. Þau voru þó öll stofnuð af smástrákum eða unglingum og höfðu því lítil áhrif í fyrstu.

Nokkrir af gömlu fimleikapiltunum úr flokki Ferguson komu árið 1907 að stofnun Íþróttafélags Reykjavíkur. Félagið tók fótbolta ekki upp á dagskrá sína fyrr en mörgum áratugum síðar, en eitt fyrsta verk þess var þó að láta þýða og gefa út knattspyrnureglur, sem var mikilvæg forsenda þess að koma iðkun íþróttarinnar í fastar skorður. Annarri stórri hindrun var rutt úr vegi með vígslu Íþróttavallarins á Melunum árið 1911, sem var fyrsti eiginlegi knattspyrnuvöllur landsins.

Íslandsmótið í knattspyrnu

Tilkoma íþróttavallarins gjörbylti aðstöðu fótboltamanna. Á vígsludaginn léku Fram og KR opinberan kappleik. Góður árangur Framara í þessum fyrstu formlegu leikjum sínum urðu til þess að félagið stofnsetti Íslandsmótið í knattspyrnu. Það var fyrst haldið sumarið 1912 með þátttöku þriggja liða og lauk með sigri KR. Fram til 1929 voru keppnisliðin ýmist þrjú eða fjögur talsins og léku einfalda umferð. Reykjavíkurfélögin einokuðu mótið og voru Framarar og KR-ingar sigursælastir í fyrstu.

Á þessu gelgjuskeiði íslensks fótbolta var Friðþjófur Thorsteinsson einn mesti markaskorarinn, en hann varð fyrsti leikmaðurinn til að reyna fyrir sér erlendis, lék bæði í Skotlandi og Kanada. Bróðir hans, Samúel Thorsteinsson, varð fyrsti íslenski landsliðsmaðurinn þegar hann lék nokkra leiki með danska landsliðinu og var m.a. í landsliðshópi þeirra á Ólympíuleikunum 1920. Samúel var líka í kappliði Danmerkurmeistaranna Akademisk Boldklub sem varð fyrsta erlenda liðið til að heimsækja Ísland.

Erlend áhrif

Nokkur erlend félög heimsóttu Ísland á þriðja og fjórða áratugnum, einkum bresk áhugamannalið. Erlendir þjálfarar voru fengnir til landsins og ýttu þeir mjög undir framfarir í íþróttinni. Fyrsti íslenski atvinnumaðurinn í knattspyrnu varð Albert Guðmundsson sem var nærri genginn til liðs við enska stórliðið Arsenal F.C. en gerði svo garðinn frægan hjá frönskum og ítölskum liðum á fimmta og sjötta áratugnum. Albert var meðal leikmanna í fyrsta landsliðshópi Íslands sem tapaði 0:3 fyrir Dönum árið 1946.

Íslandsmót þenst út

Einokun Reykjavíkurliðanna var rofin á Íslandsmótinu árið 1951 þegar Íþróttabandalag Akraness varð meistari í fyrsta en fjarri því síðasta sinn. Árangur Skagamanna varð líklega öðrum liðum utan höfuðborgarinnar hvatning, í það minnsta tóku lið víða um land að láta á sér kræla. Árið 1955 var deildakeppni tekin upp þegar 2. deild var stofnsett og færðust lið þá milli efstu og næstefstu deildar. 3. deild karla var stofnuð árið 1966 og árið 1982 bættist 4. deild karla við. Árið 2013 var keppnisfyrirkomulagið enn stokkað upp og landshlutaskiptri fimmtu deild bætt við.

Samsvarandi deildarkeppni í kvennaflokki hóf göngu sína árið 1972 þegar stofnað var til Íslandsmóts, en KSÍ hafði fáeinum misserum áður brugðist við ákalli FIFA og UEFA með því að hvetja konur til að æfa íþróttina, en fáeinum árum fyrr hefði sú hugmynd þótt fráleit.

Deildakerfi

Aðalgreinar: Íslenska karlaknattspyrnudeildakerfið

Stig	Deildir
1	Pepsideild karla Deild fyrir öll félög landsins 12 félög
2	1. deild karla Deild fyrir öll félög landsins 12 félög
3	2. deild karla Deild fyrir öll félög landsins 12 félög
4	3. deild karla Deild fyrir öll félög landsins 10 félög
5	4. deild karla Riðill A Svæðisdeild 7 félög		4. deild karla Riðill B Svæðisdeild 8 félög		4. deild karla Riðill C Svæðisdeild 7 félög		4. deild karla Riðill D Svæðisdeild 7 félög

Aðrar keppnir

• Bikarkeppni Íslands hefur verið skipulögð síðan 1960. Þar koma saman klúbbar fimm landsdeilda í landinu og er leikið frá maí til október, með lokahófinu jafnan á þjóðarleikvanginum, Laugardalsvöllur. Sigurvegarinn kemst í Evrópudeildina.
• Deildabikar er keppni fyrir félög í tveimur efstu landsdeildunum. Ólíkt Íslandsbikarnum er það fyrsta riðlakeppnin áður en það endar með útsláttarleikjum úr fjórðungsúrslitum.
• Íslenski ofurbikarinn, spilaður síðan 1969, sér um meistara úrvalsdeildar og bikarmeistara á Íslandi. Þetta er jafnan leikurinn sem vígir tímabilið áður en meistaratitillinn hófst. Ef eitt félag hefur unnið úrvalsdeildarmeistaratitilinn og bikarinn, þá mætir það félaginu í öðru sæti deildarinnar.

Nútíma þróun

Árið 2012 var íslenska karlalandsliðið í fótbolta komið í 122. sæti á heimslista FIFA. Síðan þá hefur liðið hækkað um næstum 88 sæti í stigakeppninni og komist á EM 2016 í sæti 34 á stigum. Liðið missti naumlega af sæti á heimsmeistarakeppninni 2014, féll í umspili gegn Króatíu. Það komst á EM 2016 og komst áfram í fjórðungsúrslit. Í undankeppninni fyrir síðastnefnda mótið sigraði liðið Tékkland, Holland og Tyrkland á heimavelli og sigraði einnig Holland á útivelli. Kvennalandsliðið hefur einnig hækkað jafnt og þétt á heimslista FIFA kvenna og náði 15. sæti árið 2011.

Landið er komið upp í þessar áður fáheyrðu hæðir þrátt fyrir miklar áskoranir. Árið 2016 voru íbúar landsins, sem eru um 330.000, sambærilegir íbúum Corpus Christi, Texas, og voru færri skráðir knattspyrnumenn (af báðum kynjum) en Rhode Island í Bandaríkjunum.

Íþróttahús sem notuð voru fyrir knattspyrnuiðkun voru reist víða um landið. Framtakið bar sinn fyrsta ávöxt árið 2000 þegar KSÍ reisti fyrsta fótboltahúsið í Keflavík. Að lokum voru alls 15 knattspyrnuhús tekin í notkun, sum með velli í fullri stærð og önnur með hálfa velli, auk þess var bætt við meira en 20 gervivöllum í fullri stærð úti og yfir 100 minni gervivöllum um allt land. Allir barnaskólar landsins hafa nú að minnsta kosti fimm manna fótboltavöll. Að auki eru öll knattspyrnuhúsin í opinberri eigu, sem gerir aðgengi auðveldara og mun ódýrara en sambærileg aðstaða í mörgum öðrum löndum.

Á sama tíma fjárfesti KSí mikið í þjálfun þjálfara g hlutu þjálfarar UEFA „A“ og „B“ leyfi. Samtökin völdu að halda öll námskeið í höfuðstöðvum sínum í Reykjavík og kusu að græða ekki á námskeiðunum og lækka kostnað fyrir þátttakendur. Í janúar 2016 voru yfir 180 íslenskir ​​þjálfarar með A-leyfi og tæplega 600 með B-leyfi; 13 til viðbótar voru með hæsta atvinnuleyfi UEFA. Þetta þýðir að um það bil einn af hverjum 500 Íslendingum er þjálfari með UEFA leyfi. Hins vegar er samsvarandi hlutfall á Englandi um það bil 1 af hverjum 10.000. Mörg helstu félög í landinu hafa B-leyfi og jafnvel A-þjálfara sem hafa umsjón með börnum allt niður í 6. ára aldur. Allir þjálfarar með UEFA leyfi í landinu eru með þjálfarastöðu á launum, þó aðeins fáir fái fullt starf.

Kvennafótbolti á Íslandi

Kvennaboltinn á Íslandi er skipulagður af KSÍ, Knattspyrnusambandi Ísland og heldur það utan um landsmeistaratitilinn og kvennalandsliðið. Breiðablik UBK er ríkjandi lið í deildakeppni efstu deildar á Íslandi.

Íslenska kvennalandsliðið í knattspyrnu lék sinn fyrsta opinbera leik árið 1981. Jafnvel þó að það hafi aldrei tekið þátt í heimsmeistarakeppni í knattspyrnu hefur það komist í í Evrópukeppnina og í í 8-liða úrslitin 1995 og 2013.

Karlalandsliðið í fótbolta

Aðalgreinar: Íslenska karlalandsliðið í knattspyrnu

Landsliðið spilaði fyrsta leik sinn árið 1930 gegn Færeyjum þar sem leikurinn vannst með einu marki að núll. Í kjölfar aðildar sambandsins að FIFA árið 1947 og UEFA árið 1954 var liðið valið í fyrsta skipti í undankeppni heimsmeistarakeppninnar 1957.

Ísland komst í fyrstu úrslitakeppni sína í alþjóðlegri keppni á EM 2016 og komst í fjórðungsúrslit þeirrar keppni. Liðið leikur heimaleiki sína á Laugardalsvelli, 10.000 sæta velli sem var byggður árið 1958 og er staðsettur í Laugardal, Reykjavík. Núverandi stjóri liðsins er Arnar Þór Viðarsson. Fyrri þjálfari er Heimir Hallgrímsson, sem starfaði sem meðstjórnandi við hlið Svíans Lars Lagerbäck áður en sá síðarnefndi fór í kjölfar Evrópukeppnin í knattspyrnu 2016 og tók stöðu Noregs. Ísland endaði 2015 í 36. sæti á FIFA heimslistanum og náði hæstu stöðu sinni í 18. sæti í febrúar/mars 2018. Lægsta sætið var árið 2012 eða 131 sæti.

Ísland varð fámennasta þjóðin að íbúum sem hefur nokkurn tíma komist á heimsmeistarakeppni FIFA þegar það tryggði sig á keppnina 201 9. október 2017 með því að sigra Kósóvó 2–0.

Tengt efni

• Íslenska karlalandsliðið í knattspyrnu
• Íslenska kvennalandsliðið í knattspyrnu

Tilvísanir og heimildir

• Sigurður Á Friðþjófsson (1994). Íþróttir í Reykjavík. Íþróttabandalag Reykjavíkur. ISBN 9979-60-082-9.
• Víðir Sigurðsson & Sigurður Á Friðþjófsson (1997). Knattspyrna í heila öld. Knattspyrnusamband Íslands. ISBN 9979-60-299-6.
• Fyrirmynd greinarinnar var „Football in Iceland“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 8. mars 2021.