„Maður“: Munur á milli breytinga

Breyta tenglum
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Fletta í gegnum breytingarskrá
← Eldri breytingNýrri breyting →
Efni eytt Efni bætt við
MyndræntWiki-texti
mEkkert breytingarágrip
Merki: Farsímabreyting Breyting frá farsímavef Ítarlegri breyting frá farsímavef
Lína 74: Lína 74:
Ættkvíslin ''[[Homo]]'' þróaðist út frá ættkvísl [[suðurapar|suðurapa]] (''[[Australopithecus]]''). Elstu steingerðu leifar manna eru um 2,8 milljón ára gamlar ([[LD 350-1]]) frá Eþíópíu. Elstu tegundirnar sem lýst hefur verið eru ''[[Homo habilis]]'' og ''[[Homo rudolfensis]]'' sem komu fram á sjónarsviðið fyrir 2,3 milljón árum. Tegundin kemur fram samhliða þróun [[steinverkfæri|verkfæra úr steini]].<ref name=Villmoare2015>{{cite journal |first=B. |last1=Villmoare |first2=W. H. |last2=Kimbel |first3=C. |last3=Seyoum |display-authors=et al. |year=2015 |title=Early ''Homo'' at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=347 |issue=6228 |pages=1352–1355 |doi=10.1126/science.aaa1343 |pmid=25739410 |bibcode=2015Sci...347.1352V |doi-access=free}}</ref> Tegundin ''[[Homo erectus]]'' („hinn upprétti maður“) varð til fyrir 2 milljónum ára og var fyrsti [[frummaður]]inn sem flakkaði frá Afríku og dreifðist um Evrasíu.<ref>{{Cite journal|last1=Zhu|first1=Zhaoyu|last2=Dennell|first2=Robin|last3=Huang|first3=Weiwen|last4=Wu|first4=Yi|last5=Qiu|first5=Shifan|last6=Yang|first6=Shixia|last7=Rao|first7=Zhiguo|last8=Hou|first8=Yamei|last9=Xie|first9=Jiubing|last10=Han|first10=Jiangwei|last11=Ouyang|first11=Tingping|s2cid=49670311|date=2018|title=Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago|url=https://www.nature.com/articles/s41586-018-0299-4|journal=Nature|volume=559|issue=7715|pages=608–612|bibcode=2018Natur.559..608Z|doi=10.1038/s41586-018-0299-4|pmid=29995848}}</ref> ''H. erectus'' var líka fyrsti maðurinn með einkennandi [[líkamsbygging]]u manna. ''H. sapiens'' þróaðist fyrir 300.000 árum út frá eldri manntegund sem er kölluð ýmist ''[[Homo heidelbergensis]]'' eða ''[[Homo rhodesiensis]]'', afkomanda ''H. erectus'' í Afríku. ''H. sapiens'' breiddist út frá Afríku og lagði smátt og smátt undir sig búsvæði eldri manntegunda.<ref>{{cite journal|author=<!--Staff writer(s); no by-line.-->|date=May 13, 2005|title=Out of Africa Revisited|journal=[[Science (journal)|Science]]|type=This Week in ''Science''|volume=308|issue=5724|page=921|doi=10.1126/science.308.5724.921g|issn=0036-8075|s2cid=220100436}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Stringer C | title = Human evolution: Out of Ethiopia | journal = Nature | volume = 423 | issue = 6941 | pages = 692–3, 695 | date = Júní 2003 | pmid = 12802315 | doi = 10.1038/423692a | bibcode = 2003Natur.423..692S | s2cid = 26693109 | author-link = Chris Stringer }}</ref><ref>{{cite web| vauthors = Johanson D |author-link=Donald Johanson|date=May 2001|title=Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?|url=http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|access-date=23. nóvember 2009|website=[[actionbioscience]]|publisher=[[American Institute of Biological Sciences]]|location=Washington, DC}}</ref>
Ættkvíslin ''[[Homo]]'' þróaðist út frá ættkvísl [[suðurapar|suðurapa]] (''[[Australopithecus]]''). Elstu steingerðu leifar manna eru um 2,8 milljón ára gamlar ([[LD 350-1]]) frá Eþíópíu. Elstu tegundirnar sem lýst hefur verið eru ''[[Homo habilis]]'' og ''[[Homo rudolfensis]]'' sem komu fram á sjónarsviðið fyrir 2,3 milljón árum. Tegundin kemur fram samhliða þróun [[steinverkfæri|verkfæra úr steini]].<ref name=Villmoare2015>{{cite journal |first=B. |last1=Villmoare |first2=W. H. |last2=Kimbel |first3=C. |last3=Seyoum |display-authors=et al. |year=2015 |title=Early ''Homo'' at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=347 |issue=6228 |pages=1352–1355 |doi=10.1126/science.aaa1343 |pmid=25739410 |bibcode=2015Sci...347.1352V |doi-access=free}}</ref> Tegundin ''[[Homo erectus]]'' („hinn upprétti maður“) varð til fyrir 2 milljónum ára og var fyrsti [[frummaður]]inn sem flakkaði frá Afríku og dreifðist um Evrasíu.<ref>{{Cite journal|last1=Zhu|first1=Zhaoyu|last2=Dennell|first2=Robin|last3=Huang|first3=Weiwen|last4=Wu|first4=Yi|last5=Qiu|first5=Shifan|last6=Yang|first6=Shixia|last7=Rao|first7=Zhiguo|last8=Hou|first8=Yamei|last9=Xie|first9=Jiubing|last10=Han|first10=Jiangwei|last11=Ouyang|first11=Tingping|s2cid=49670311|date=2018|title=Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago|url=https://www.nature.com/articles/s41586-018-0299-4|journal=Nature|volume=559|issue=7715|pages=608–612|bibcode=2018Natur.559..608Z|doi=10.1038/s41586-018-0299-4|pmid=29995848}}</ref> ''H. erectus'' var líka fyrsti maðurinn með einkennandi [[líkamsbygging]]u manna. ''H. sapiens'' þróaðist fyrir 300.000 árum út frá eldri manntegund sem er kölluð ýmist ''[[Homo heidelbergensis]]'' eða ''[[Homo rhodesiensis]]'', afkomanda ''H. erectus'' í Afríku. ''H. sapiens'' breiddist út frá Afríku og lagði smátt og smátt undir sig búsvæði eldri manntegunda.<ref>{{cite journal|author=<!--Staff writer(s); no by-line.-->|date=May 13, 2005|title=Out of Africa Revisited|journal=[[Science (journal)|Science]]|type=This Week in ''Science''|volume=308|issue=5724|page=921|doi=10.1126/science.308.5724.921g|issn=0036-8075|s2cid=220100436}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Stringer C | title = Human evolution: Out of Ethiopia | journal = Nature | volume = 423 | issue = 6941 | pages = 692–3, 695 | date = Júní 2003 | pmid = 12802315 | doi = 10.1038/423692a | bibcode = 2003Natur.423..692S | s2cid = 26693109 | author-link = Chris Stringer }}</ref><ref>{{cite web| vauthors = Johanson D |author-link=Donald Johanson|date=May 2001|title=Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?|url=http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|access-date=23. nóvember 2009|website=[[actionbioscience]]|publisher=[[American Institute of Biological Sciences]]|location=Washington, DC}}</ref>


Útbreiðsla ''H. sapiens'' virðist hafa farið fram í minnst tveimur „bylgjum“, fyrst fyrir 130 til 100.000 árum, og síðan fyrir um 70 til 50.000 árum.<ref name="Posth">{{cite journal | vauthors = Posth C, Renaud G, Mittnik A, Drucker DG, Rougier H, Cupillard C, Valentin F, Thevenet C, Furtwängler A, Wißing C, Francken M, Malina M, Bolus M, Lari M, Gigli E, Capecchi G, Crevecoeur I, Beauval C, Flas D, Germonpré M, van der Plicht J, Cottiaux R, Gély B, Ronchitelli A, Wehrberger K, Grigorescu D, Svoboda J, Semal P, Caramelli D, Bocherens H, Harvati K, Conard NJ, Haak W, Powell A, Krause J | display-authors = 6 | title = Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe | journal = Current Biology | volume = 26 | issue = 6 | pages = 827–33 | date = Mars 2016 | pmid = 26853362 | doi = 10.1016/j.cub.2016.01.037 | hdl-access = free | s2cid = 140098861 | hdl = 2440/114930 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Karmin M, Saag L, Vicente M, Wilson Sayres MA, Järve M, Talas UG, Rootsi S, Ilumäe AM, Mägi R, Mitt M, Pagani L, Puurand T, Faltyskova Z, Clemente F, Cardona A, Metspalu E, Sahakyan H, Yunusbayev B, Hudjashov G, DeGiorgio M, Loogväli EL, Eichstaedt C, Eelmets M, Chaubey G, Tambets K, Litvinov S, Mormina M, Xue Y, Ayub Q, Zoraqi G, Korneliussen TS, Akhatova F, Lachance J, Tishkoff S, Momynaliev K, Ricaut FX, Kusuma P, Razafindrazaka H, Pierron D, Cox MP, Sultana GN, Willerslev R, Muller C, Westaway M, Lambert D, Skaro V, Kovačevic L, Turdikulova S, Dalimova D, Khusainova R, Trofimova N, Akhmetova V, Khidiyatova I, Lichman DV, Isakova J, Pocheshkhova E, Sabitov Z, Barashkov NA, Nymadawa P, Mihailov E, Seng JW, Evseeva I, Migliano AB, Abdullah S, Andriadze G, Primorac D, Atramentova L, Utevska O, Yepiskoposyan L, Marjanovic D, Kushniarevich A, Behar DM, Gilissen C, Vissers L, Veltman JA, Balanovska E, Derenko M, Malyarchuk B, Metspalu A, Fedorova S, Eriksson A, Manica A, Mendez FL, Karafet TM, Veeramah KR, Bradman N, Hammer MF, Osipova LP, Balanovsky O, Khusnutdinova EK, Johnsen K, Remm M, Thomas MG, Tyler-Smith C, Underhill PA, Willerslev E, Nielsen R, Metspalu M, Villems R, Kivisild T | display-authors = 6 | title = A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture | journal = Genome Research | volume = 25 | issue = 4 | pages = 459–66 | date = Apríl 2015 | pmid = 25770088 | pmc = 4381518 | doi = 10.1101/gr.186684.114 }}</ref> Tegundin nam land á flestum stórum eyjum og meginlöndum og kom til Ástralíu fyrir 65.000 árum,<ref>{{cite journal | vauthors = Clarkson C, Jacobs Z, Marwick B, Fullagar R, Wallis L, Smith M, Roberts RG, Hayes E, Lowe K, Carah X, Florin SA, McNeil J, Cox D, Arnold LJ, Hua Q, Huntley J, Brand HE, Manne T, Fairbairn A, Shulmeister J, Lyle L, Salinas M, Page M, Connell K, Park G, Norman K, Murphy T, Pardoe C | display-authors = 6 | title = Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago | journal = Nature | volume = 547 | issue = 7663 | pages = 306–310 | date = Júlí 2017 | pmid = 28726833 | doi = 10.1038/nature22968 | bibcode = 2017Natur.547..306C | s2cid = 205257212 | hdl = 2440/107043 }}</ref> Ameríku fyrir um 15.000 árum, og náði fjarlægum eyjum eins og [[Hawaii]], [[Páskaeyja|Páskaeyju]], [[Madagaskar]] og [[Nýja-Sjáland]]i milli 300 f.o.t. og 1250 e.o.t.<ref name="Lowe">{{cite web| vauthors = Lowe DJ |year=2008|title=Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update|url=http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20100522032853/http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|archive-date=22. maí 2010|access-date=29. apríl 2010|publisher=University of Waikato}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Appenzeller T | title = Human migrations: Eastern odyssey | journal = Nature | volume = 485 | issue = 7396 | pages = 24–6 | date = maí 2012 | pmid = 22552074 | doi = 10.1038/485024a | bibcode = 2012Natur.485...24A | doi-access = free }}</ref>
Útbreiðsla ''H. sapiens'' virðist hafa farið fram í minnst tveimur „bylgjum“, fyrst fyrir 130 til 100.000 árum, og síðan fyrir um 70 til 50.000 árum.<ref name="Posth">{{cite journal | vauthors = Posth C, Renaud G, Mittnik A, Drucker DG, Rougier H, Cupillard C, Valentin F, Thevenet C, Furtwängler A, Wißing C, Francken M, Malina M, Bolus M, Lari M, Gigli E, Capecchi G, Crevecoeur I, Beauval C, Flas D, Germonpré M, van der Plicht J, Cottiaux R, Gély B, Ronchitelli A, Wehrberger K, Grigorescu D, Svoboda J, Semal P, Caramelli D, Bocherens H, Harvati K, Conard NJ, Haak W, Powell A, Krause J | display-authors = 6 | title = Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe | journal = Current Biology | volume = 26 | issue = 6 | pages = 827–33 | date = Mars 2016 | pmid = 26853362 | doi = 10.1016/j.cub.2016.01.037 | hdl-access = free | s2cid = 140098861 | hdl = 2440/114930 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Karmin M, Saag L, Vicente M, Wilson Sayres MA, Järve M, Talas UG, Rootsi S, Ilumäe AM, Mägi R, Mitt M, Pagani L, Puurand T, Faltyskova Z, Clemente F, Cardona A, Metspalu E, Sahakyan H, Yunusbayev B, Hudjashov G, DeGiorgio M, Loogväli EL, Eichstaedt C, Eelmets M, Chaubey G, Tambets K, Litvinov S, Mormina M, Xue Y, Ayub Q, Zoraqi G, Korneliussen TS, Akhatova F, Lachance J, Tishkoff S, Momynaliev K, Ricaut FX, Kusuma P, Razafindrazaka H, Pierron D, Cox MP, Sultana GN, Willerslev R, Muller C, Westaway M, Lambert D, Skaro V, Kovačevic L, Turdikulova S, Dalimova D, Khusainova R, Trofimova N, Akhmetova V, Khidiyatova I, Lichman DV, Isakova J, Pocheshkhova E, Sabitov Z, Barashkov NA, Nymadawa P, Mihailov E, Seng JW, Evseeva I, Migliano AB, Abdullah S, Andriadze G, Primorac D, Atramentova L, Utevska O, Yepiskoposyan L, Marjanovic D, Kushniarevich A, Behar DM, Gilissen C, Vissers L, Veltman JA, Balanovska E, Derenko M, Malyarchuk B, Metspalu A, Fedorova S, Eriksson A, Manica A, Mendez FL, Karafet TM, Veeramah KR, Bradman N, Hammer MF, Osipova LP, Balanovsky O, Khusnutdinova EK, Johnsen K, Remm M, Thomas MG, Tyler-Smith C, Underhill PA, Willerslev E, Nielsen R, Metspalu M, Villems R, Kivisild T | display-authors = 6 | title = A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture | journal = Genome Research | volume = 25 | issue = 4 | pages = 459–66 | date = Apríl 2015 | pmid = 25770088 | pmc = 4381518 | doi = 10.1101/gr.186684.114 }}</ref> Tegundin nam land á flestum stórum eyjum og meginlöndum og kom til Ástralíu fyrir 65.000 árum,<ref>{{cite journal | vauthors = Clarkson C, Jacobs Z, Marwick B, Fullagar R, Wallis L, Smith M, Roberts RG, Hayes E, Lowe K, Carah X, Florin SA, McNeil J, Cox D, Arnold LJ, Hua Q, Huntley J, Brand HE, Manne T, Fairbairn A, Shulmeister J, Lyle L, Salinas M, Page M, Connell K, Park G, Norman K, Murphy T, Pardoe C | display-authors = 6 | title = Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago | journal = Nature | volume = 547 | issue = 7663 | pages = 306–310 | date = Júlí 2017 | pmid = 28726833 | doi = 10.1038/nature22968 | bibcode = 2017Natur.547..306C | s2cid = 205257212 | hdl = 2440/107043 }}</ref> Ameríku fyrir um 15.000 árum, og náði fjarlægum eyjum eins og [[Hawaii]], [[Páskaeyja|Páskaeyju]], [[Madagaskar]], [[Ísland]]i og [[Nýja-Sjáland]]i milli 300 f.o.t. og 1250 e.o.t.<ref name="Lowe">{{cite web| vauthors = Lowe DJ |year=2008|title=Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update|url=http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20100522032853/http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|archive-date=22. maí 2010|access-date=29. apríl 2010|publisher=University of Waikato}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Appenzeller T | title = Human migrations: Eastern odyssey | journal = Nature | volume = 485 | issue = 7396 | pages = 24–6 | date = maí 2012 | pmid = 22552074 | doi = 10.1038/485024a | bibcode = 2012Natur.485...24A | doi-access = free }}</ref>


Þróun mannsins var ekki línuleg og fólst meðal annars í blöndun milli frummanna og nútímamanna.<ref name="pmid21179161"/><ref>{{cite journal | url = http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf | title = Human Hybrids | archive-url = https://web.archive.org/web/20180824034550/http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf| archive-date=24. ágúst 2018 | vauthors = Hammer MF | journal = Scientific American | date = maí 2013 | volume = 308 | issue = 5 | pages = 66–71 | doi = 10.1038/scientificamerican0513-66 | pmid = 23627222 | bibcode = 2013SciAm.308e..66H }}</ref><ref>{{cite journal| vauthors = Yong E |date=júlí 2011|title=Mosaic humans, the hybrid species|journal=New Scientist |volume=211 |issue=2823 |pages=34–38|bibcode=2011NewSc.211...34Y|doi=10.1016/S0262-4079(11)61839-3}}</ref> Erfðarannsóknir hafa sýnt fram á að blöndun milli tiltölulega aðskildra þróunarlína manntegunda hafi verið algeng í þróunarsögunni.<ref name="Ackermann 2015">{{cite journal| vauthors = Ackermann RR, Mackay A, Arnold ML |date=október 2015|title=The Hybrid Origin of "Modern" Humans|journal=Evolutionary Biology|volume=43|issue=1|pages=1–11|doi=10.1007/s11692-015-9348-1|s2cid=14329491}}</ref> Þessar rannsóknir benda til þess að erfðaefni frá neanderdalsmönnum sé til staðar í öllum hópum manna utan Afríku og að allt að 6% erfðaefnis nútímamanna sé komið frá frummönnum.<ref name="pmid21179161">{{cite journal | vauthors = Reich D, Green RE, Kircher M, Krause J, Patterson N, Durand EY, Viola B, Briggs AW, Stenzel U, Johnson PL, Maricic T, Good JM, Marques-Bonet T, Alkan C, Fu Q, Mallick S, Li H, Meyer M, Eichler EE, Stoneking M, Richards M, Talamo S, Shunkov MV, Derevianko AP, Hublin JJ, Kelso J, Slatkin M, Pääbo S | display-authors = 6 | title = Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia | journal = Nature | volume = 468 | issue = 7327 | pages = 1053–60 | date = desember 2010 | pmid = 21179161 | pmc = 4306417 | doi = 10.1038/nature09710 | bibcode = 2010Natur.468.1053R | hdl = 10230/25596 | author-link1 = David Reich (geneticist) }}</ref><ref name="pmid20439435">{{cite journal | vauthors = Noonan JP | title = Neanderthal genomics and the evolution of modern humans | journal = Genome Research | volume = 20 | issue = 5 | pages = 547–53 | date = May 2010 | pmid = 20439435 | pmc = 2860157 | doi = 10.1101/gr.076000.108 }}</ref><ref name="10.1126/science.1209202">{{cite journal | vauthors = Abi-Rached L, Jobin MJ, Kulkarni S, McWhinnie A, Dalva K, Gragert L, Babrzadeh F, Gharizadeh B, Luo M, Plummer FA, Kimani J, Carrington M, Middleton D, Rajalingam R, Beksac M, Marsh SG, Maiers M, Guethlein LA, Tavoularis S, Little AM, Green RE, Norman PJ, Parham P | display-authors = 6 | title = The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans | journal = Science | volume = 334 | issue = 6052 | pages = 89–94 | date = október 2011 | pmid = 21868630 | pmc = 3677943 | doi = 10.1126/science.1209202 | bibcode = 2011Sci...334...89A }}</ref>
Þróun mannsins var ekki línuleg og fólst meðal annars í blöndun milli frummanna og nútímamanna.<ref name="pmid21179161"/><ref>{{cite journal | url = http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf | title = Human Hybrids | archive-url = https://web.archive.org/web/20180824034550/http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf| archive-date=24. ágúst 2018 | vauthors = Hammer MF | journal = Scientific American | date = maí 2013 | volume = 308 | issue = 5 | pages = 66–71 | doi = 10.1038/scientificamerican0513-66 | pmid = 23627222 | bibcode = 2013SciAm.308e..66H }}</ref><ref>{{cite journal| vauthors = Yong E |date=júlí 2011|title=Mosaic humans, the hybrid species|journal=New Scientist |volume=211 |issue=2823 |pages=34–38|bibcode=2011NewSc.211...34Y|doi=10.1016/S0262-4079(11)61839-3}}</ref> Erfðarannsóknir hafa sýnt fram á að blöndun milli tiltölulega aðskildra þróunarlína manntegunda hafi verið algeng í þróunarsögunni.<ref name="Ackermann 2015">{{cite journal| vauthors = Ackermann RR, Mackay A, Arnold ML |date=október 2015|title=The Hybrid Origin of "Modern" Humans|journal=Evolutionary Biology|volume=43|issue=1|pages=1–11|doi=10.1007/s11692-015-9348-1|s2cid=14329491}}</ref> Þessar rannsóknir benda til þess að erfðaefni frá neanderdalsmönnum sé til staðar í öllum hópum manna utan Afríku og að allt að 6% erfðaefnis nútímamanna sé komið frá frummönnum.<ref name="pmid21179161">{{cite journal | vauthors = Reich D, Green RE, Kircher M, Krause J, Patterson N, Durand EY, Viola B, Briggs AW, Stenzel U, Johnson PL, Maricic T, Good JM, Marques-Bonet T, Alkan C, Fu Q, Mallick S, Li H, Meyer M, Eichler EE, Stoneking M, Richards M, Talamo S, Shunkov MV, Derevianko AP, Hublin JJ, Kelso J, Slatkin M, Pääbo S | display-authors = 6 | title = Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia | journal = Nature | volume = 468 | issue = 7327 | pages = 1053–60 | date = desember 2010 | pmid = 21179161 | pmc = 4306417 | doi = 10.1038/nature09710 | bibcode = 2010Natur.468.1053R | hdl = 10230/25596 | author-link1 = David Reich (geneticist) }}</ref><ref name="pmid20439435">{{cite journal | vauthors = Noonan JP | title = Neanderthal genomics and the evolution of modern humans | journal = Genome Research | volume = 20 | issue = 5 | pages = 547–53 | date = May 2010 | pmid = 20439435 | pmc = 2860157 | doi = 10.1101/gr.076000.108 }}</ref><ref name="10.1126/science.1209202">{{cite journal | vauthors = Abi-Rached L, Jobin MJ, Kulkarni S, McWhinnie A, Dalva K, Gragert L, Babrzadeh F, Gharizadeh B, Luo M, Plummer FA, Kimani J, Carrington M, Middleton D, Rajalingam R, Beksac M, Marsh SG, Maiers M, Guethlein LA, Tavoularis S, Little AM, Green RE, Norman PJ, Parham P | display-authors = 6 | title = The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans | journal = Science | volume = 334 | issue = 6052 | pages = 89–94 | date = október 2011 | pmid = 21868630 | pmc = 3677943 | doi = 10.1126/science.1209202 | bibcode = 2011Sci...334...89A }}</ref>

Útgáfa síðunnar 2. október 2021 kl. 12:56

Maður
Tímabil steingervinga: Chiban-nútími
Fullorðinn karl (til vinstri) og kona (til hægri).
Fullorðinn karl (til vinstri) og kona (til hægri).
Vísindaleg flokkun
Ríki: Dýraríki (Animalia)
Fylking: Seildýr (Chordata)
Flokkur: Spendýr (Mammalia)
Ættbálkur: Fremdardýr (Primates)
Undirættbálkur: Apar (Haplorrhini)
Yfirætt: Mannapar (Hominoidea)
Ætt: Mannætt (Hominidae)
Undirætt: Homininae
Ættflokkur: Hominini
Ættkvísl: Homo
Tegund:
H. sapiens

Þéttleiki mannabyggðar á jörðinni.
Þéttleiki mannabyggðar á jörðinni.

Maður (fræðiheiti: Homo sapiens, hinn vitiborni maður) er algengasta og útbreiddasta tegund fremdardýra á jörðinni. Helstu einkenni manna eru að þeir ganga uppréttir á tveimur fótum og þeir eru með afar þróaðan og flókinn heila sem hafa gert þeim kleift að þróa flókin verkfæri, tungumál og menningu. Vitsmunir og frjálsar hendur hafa leitt til þess að þeir nota fleiri verkfæri, og í meiri mæli, en nokkur önnur þekkt dýrategund. Menn eru sérstaklega leiknir í því að nýta sér samskiptakerfi til sjálfstjáningar og skoðanaskipta. Menn mynda samfélög og mannleg tengsl sem einkennast af gildum, venjum og siðum. Líkt og önnur fremdardýr eru menn forvitnir að eðlisfari. Forvitni og áhugi mannsins á að skilja og móta umhverfi sitt og skýra náttúrufyrirbæri hafa leitt til þróunar vísinda, heimspeki, trúarbragða og fleiri sviða þekkingar.

Sumir vísindamenn miða upphaf mannsins við það þegar ættkvíslin Homo kom fram á sjónarsviðið fyrir rúmum 2 milljónum ára, en almennt er heitið „maður“ notað um einu manntegundina sem enn er til, Homo sapiens, sem merkir „vitiborni maðurinn“. Homo sapiens er talinn hafa þróast út frá Homo heidelbergensis fyrir um 300.000 árum einhvers staðar við Horn Afríku. Hann breiddist síðan þaðan út um heiminn og ruddi öðrum tegundum frummanna úr vegi. Lengst af í sögu sinni hafa menn verið veiðimenn og safnarar en í Nýsteinaldarbyltingunni, sem hófst í Suðvestur-Asíu fyrir um 13.000 árum tóku menn upp landbúnað og fasta búsetu. Þegar samfélög manna stækkuðu urðu til flóknari stjórnkerfi og siðmenningarsamfélög risu og hnigu. Mannkyni hefur fjölgað stöðugt og telur nú (2021) næstum 8 milljarða.

Líffræðileg fjölbreytni mannkyns ræðst meðal annars af erfðavísum og umhverfi. Þótt einstaklingar geti verið mjög ólíkir hvað varðar útlit, líkamsstærð og fleira, eru 99% af erfðavísum manna þeir sömu. Mestu erfðafræðilegu fjölbreytni manna er að finna í Afríku. Menn sýna tvíbreytni og þróa kyneinkenni við kynþroska sem verða grundvöllur flokkunar fólks í karla og konur. Konur geta orðið óléttar og ganga gegnum tíðahvörf og verða ófrjóar um 50 ára aldur. Fæðing barna er konum mjög erfið og hættuleg. Börn manna eru algerlega háð umönnun við fæðingu. Bæði karlar og konur annast börnin að jafnaði, en hefðbundin kynhlutverk eru mjög ólík eftir því hvaða samfélög eiga í hlut og taka auk þess sífelldum breytingum.

Menn eru alætur og fá næringu úr mjög fjölbreyttri fæðu úr dýra-, jurta- og svepparíkinu. Allt frá tímum Homo erectus hefur maðurinn getað kveikt eld og matreitt fæðu sína. Mennirnir eru eina dýrategundin sem kann að kveikja eld, sem matreiðir fæðu sína, klæðir sig og notar ýmsar aðrar tæknilegar aðferðir til að lifa af. Menn geta lifað allt að átta vikur án matar og þrjá til fjóra daga án vatns. Menn eru að mestu dagdýr og sofa að jafnaði sjö til níu tíma á sólarhring.

Framheilabörkur mannsheilans, sá hluti heilans sem tengist hugrænni getu, er stór og þróaður. Menn búa yfir mikilli greind, atburðaminni, sjálfsvitund og hugarkenningu. Mannshugurinn er fær um innsæi, hugsun, ímyndun, vilja og tilvistarhugmyndir. Þetta hefur gert manninum kleyft að þróa tækni með rökleiðslu og flutningi og uppsöfnun þekkingar milli kynslóða. Tungumál, list og viðskipti eru meðal þess sem einkennir manninn. Samskipti fólks á viðskiptaleiðum hafa breitt út atferli og úrræði sem veita fólki hlutfallslega yfirburði í lífsbaráttunni.

Skilgreining og heiti

Allt núlifandi fólk tilheyrir tegundinni Homo sapiens sem Carl Linnaeus nefndi svo í bókinni Systema Naturae á 18. öld.[1] Heitið á ættkvíslinni, Homo, er dregið af latneska orðinu homō sem getur vísað til karla og kvenna.[2] Tegundarheitið Homo sapiens merkir „vitur maður“ (oftast þýtt sem „hinn vitiborni maður“).[3] Í almennu tali á orðið „maður“ aðeins við um Homo sapiens.[4] Vísindamenn eru ekki á eitt sáttir um það hvort skilgreina eigi aðrar manntegundir, einkum neanderdalsmenn, sem undirtegundir H. sapiens eða ekki.[5]

Íslenska orðið „maður“ er dregið af fornnorræna orðinu maðr sem kemur af gotneska orðinu manna sem er af óvissum uppruna.[6][7] Líkt og í mörgum öðrum málum getur orðið vísað bæði til tegundarinnar (eins og í samsetningunum „mannkyn“ og „manndráp“) og til karla sérstaklega (eins og í setningunum „maður og kona“ og „maðurinn minn“).[8]

Þróun

Aðalgrein: Þróun mannsins

Menn teljast til mannapa (Hominoidea).[9] Gibbonapar og órangútanar voru með fyrstu núlifandi tegundunum sem skildu sig frá ættleggnum. Á eftir þeim fylgdu górillur og síðast simpansar. Menn tóku að skilja sig frá simpönsum fyrir 8-4 milljónum ára, seint á Míósen.[10][11][12] Sumir erfðafræðingar hafa stungið upp á þrengra bili fyrir 8-7 milljón árum síðan.[13] Á þeim tíma myndaðist litningur 2 með samruna tveggja litninga, þannig að menn fengu 23 litninga samanborið við 24 hjá öðrum öpum.[14]

Hominoidea (mannapar)
 

Hylobatidae (gibbonapar)

 
Hominidae (mannætt)
Ponginae
Pongo (órangútanar)
 

Pongo abelii

 
 
 

Pongo tapanuliensis

 
 

Pongo pygmaeus

 
 
 
 
Homininae
Gorillini
Gorilla (górillur)
 

Gorilla gorilla

 
 

Gorilla beringei

 
 
 
Hominini
Panina
Pan (simpansar)
 

Pan troglodytes

 
 

Pan paniscus

 
 
 
 
Hominina (homininans)

Homo sapiens (menn)

 
 
 
 
 
 
Endurgerð af Lucy, fyrstu beinagrind suðurapa sem fannst.

Ættkvíslin Homo þróaðist út frá ættkvísl suðurapa (Australopithecus). Elstu steingerðu leifar manna eru um 2,8 milljón ára gamlar (LD 350-1) frá Eþíópíu. Elstu tegundirnar sem lýst hefur verið eru Homo habilis og Homo rudolfensis sem komu fram á sjónarsviðið fyrir 2,3 milljón árum. Tegundin kemur fram samhliða þróun verkfæra úr steini.[15] Tegundin Homo erectus („hinn upprétti maður“) varð til fyrir 2 milljónum ára og var fyrsti frummaðurinn sem flakkaði frá Afríku og dreifðist um Evrasíu.[16] H. erectus var líka fyrsti maðurinn með einkennandi líkamsbyggingu manna. H. sapiens þróaðist fyrir 300.000 árum út frá eldri manntegund sem er kölluð ýmist Homo heidelbergensis eða Homo rhodesiensis, afkomanda H. erectus í Afríku. H. sapiens breiddist út frá Afríku og lagði smátt og smátt undir sig búsvæði eldri manntegunda.[17][18][19]

Útbreiðsla H. sapiens virðist hafa farið fram í minnst tveimur „bylgjum“, fyrst fyrir 130 til 100.000 árum, og síðan fyrir um 70 til 50.000 árum.[20][21] Tegundin nam land á flestum stórum eyjum og meginlöndum og kom til Ástralíu fyrir 65.000 árum,[22] Ameríku fyrir um 15.000 árum, og náði fjarlægum eyjum eins og Hawaii, Páskaeyju, Madagaskar, Íslandi og Nýja-Sjálandi milli 300 f.o.t. og 1250 e.o.t.[23][24]

Þróun mannsins var ekki línuleg og fólst meðal annars í blöndun milli frummanna og nútímamanna.[25][26][27] Erfðarannsóknir hafa sýnt fram á að blöndun milli tiltölulega aðskildra þróunarlína manntegunda hafi verið algeng í þróunarsögunni.[28] Þessar rannsóknir benda til þess að erfðaefni frá neanderdalsmönnum sé til staðar í öllum hópum manna utan Afríku og að allt að 6% erfðaefnis nútímamanna sé komið frá frummönnum.[25][29][30]

Þróun mannsins fólst í mörgum formfræðilegum, atferlislegum, þróunarfræðilegum og lífeðlisfræðilegum breytingum sem hafa átt sér stað frá því þróunarlínan greindist frá þróunarlínu simpansa. Einna stærstu breytingarnar fólust í þróun tvífætlingsstöðu, stærri heila og minni tvíbreytni (síbernsku). Innbyrðis tengsl þessara breytinga eru umdeild.[31]

Búsvæði og útbreiðsla

Tókýó er stærsta stórborgarsvæði heims.
Jörðin séð úr geimnum 2016, þar sem umfang mannabyggðar sést á ljósmagni.

Fyrstu bústaðir manna voru reistir í námunda við vatn og aðrar náttúruauðlindir sem þeir gátu nýtt sér til viðurværis, eins og veiðidýr og ræktarland fyrir jarðrækt og húsdýr.[32] Nútímamenn hafa þróað mikla getu til að breyta búsvæðum sínum sér í hag með tækni, eins og áveitum, borgarskipulagi, byggingartækni, skógeyðingu og eyðimerkurmyndun.[33] Mannabyggð er áfram viðkvæm fyrir náttúruhamförum, sérstaklega ef hún er staðsett á hættusvæðum og þar sem byggingar eru af litlum gæðum vegna fátæktar.[34] Hópamyndun og markviss breyting búsvæða hafa meðal annars þau markmið að veita vörn, safna saman þægindum og auðlegð, auka við fæðuframboð, bæta fagurfræði, auka þekkingu og efla vöruskipti.[35]

Menn hafa mikla aðlögunarhæfni, þrátt fyrir að hafa lítið þol gagnvart ýmsum aðstæðum óstuddir af tækni.[36] Með nýsköpun hafa menn aðlagað þolmörk sín að alls konar hitastigi, rakastigi, og hæð.[36] Afleiðingin er sú að menn hafa dreifst um alla Jörðina og finnast nær alls staðar, frá hitabeltisregnskógum að eyðimörkum að köldum pólsvæðum og menguðum iðnaðarborgum. Flestar aðrar dýrategundir eru bundnar við nokkur landfræðileg svæði vegna takmarkaðrar aðlögunarhæfni.[37] Mannkynið dreifist samt ekki jafnt um yfirborð Jarðar, þar sem þéttleiki byggðar er breytilegur frá einu svæði til annars og stór svæði eru nær óbyggð, eins og Suðurskautslandið og hafsvæðin.[36][38] Flest fólk (61%) lifir í Asíu; aðrir lifa í Ameríku (14%), Afríku (14%), Evrópu (11%) og Eyjaálfu (0.5%).[39]

Á síðustu öld hefur mönnum tekist að kanna jaðarsvæði eins og Suðurskautslandið, hafdjúpin og geiminn.[40] Mannabyggð á þessum erfiðu svæðum er mjög takmarkandi og dýr, oftast tímabundin og sett upp í vísindalegum eða hernaðarlegum tilgangi, eða fyrir ábatasaman iðnað.[40] Menn hafa heimsótt Tunglið og kannað aðra hnetti með manngerðum sjálfstýrðum geimförum.[41][42][43] Frá aldamótunum 2000 hefur verið stöðug mannabyggð í geimnum, í Alþjóðlegu geimstöðinni.[44]

Áætlað er að fjöldi manna þegar landbúnaður kom fram á sjónarsviðið um 10.000 f.o.t. hafi verið milli 1 milljón og 15 milljónir.[45][46] Milli 50 og 60 milljónir manna bjuggu í Rómaveldi á 4. öld.[47] Kýlapest, sem kemur fyrst fyrir í heimildum frá 6. öld, minnkaði mannfjöldann um helming, og í Svartadauða létust 75-200 milljónir í Evrasíu og Norður-Afríku.[48] Talið er að mannfjöldinn hafi náð 1 milljarði árið 1800. Síðan þá hefur hann aukist með veldisvexti. Hann náði 2 milljörðum árið 1930 og þremur árið 1960, fjórum árið 1975, fimm árið 1987 og sex milljörðum árið 1999.[49] Mannfjöldinn fór yfir 7 milljarða árið 2011 og árið 2020 voru 7,8 milljarðar manna á Jörðinni.[50] Samanlagður lífmassi kolefnis alls fólks á Jörðinni árið 2018 var áætlaður 60 milljón tonn, um tíu sinnum meiri en lífmassi allra villtra dýra.[51]

Árið 2018 bjuggu 4,2 milljarðar manna (55%) í þéttbýli, miðað við 751 milljón árið 1950.[52] Þéttbýlustu svæðin er að finna í Norður-Ameríku (82%), Suður-Ameríku (81%), Evrópu (74%) og Eyjaálfu (68%), en um 90% af dreifbýlisbúum heims búa í Afriku og Asíu.[52] Líf í borgum felur í sér ýmis konar áskoranir eins og mengun og glæpi,[53] sérstaklega í miðborgum og fátækrahverfum. Áætlað er að bæði heildarmannfjöldinn og hlutfall íbúa í þéttbýli muni aukast mikið á næstu áratugum.[54] Menn hafa mjög mikil umhverfisáhrif. Þeir eru topprándýr og eru sjaldan fæða annarra rándýra.[55] Mannfjöldaþróun, iðnvæðing, landbúnaður, ofneysla og brennsla jarðefniseldsneytis hafa leitt til umhverfisspjalla sem hafa meðal annars drifið áfram yfirstandandi fjöldaútdauða annarra lífvera.[56][57] Menn eru meginástæða núverandi loftslagsbreytinga[58] sem gætu hraðað Hólósenútdauðanum.[59][56]

Tilvísanir

  1. ↑ Spamer EE (29. janúar 1999). „Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758“. Proceedings of the Academy of Natural Sciences. 149 (1): 109–14. JSTOR 4065043.
  2. ↑ Porkorny (1959) s.v. "g'hðem" pp. 414–16; "Homo." Dictionary.com Unabridged (v 1.1). Random House, Inc. 23. september 2008. „Homo“. Afrit af uppruna á 27. september 2008. {{cite web}}: Stikinn |dictionary= er ekki þekktur (hjálp)
  3. ↑ Spamer, Earle E. (1999). „Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758“. Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia. 149: 109–114. ISSN 0097-3157. JSTOR 4065043.
  4. ↑ „Definition of HUMAN“. www.merriam-webster.com (enska). Sótt 31. mars 2021.
  5. ↑ Barras C. „We don't know which species should be classed as 'human'“. www.bbc.com (enska). Sótt 31. mars 2021.
  6. ↑ „Man“. Online Etymology Dictionary. Sótt 21-9-2021.
  7. ↑ „Maður“. Málið.is. Sótt 21-9-2021.
  8. ↑ Eiríkur Rögnvaldsson (13-5-2021). „Hvað merkir „maður"?“. Sótt 21-9-2021.
  9. ↑ Tuttle, Russell H. (4. október 2018). „Hominoidea: conceptual history“. Í Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark (ritstjórar). International Encyclopedia of Biological Anthropology (enska). Hoboken, New Jersey, BNA: John Wiley & Sons, Inc. bls. 1–2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2. Sótt 26. maí 2021.
  10. ↑ Tattersall I, Schwartz J (2009). „Evolution of the Genus Homo“. Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 37 (1): 67–92. Bibcode:2009AREPS..37...67T. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202.
  11. ↑ Goodman M, Tagle DA, Fitch DH, Bailey W, Czelusniak J, Koop BF, og fleiri (Mars 1990). „Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids“. Journal of Molecular Evolution. 30 (3): 260–6. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. S2CID 2112935.
  12. ↑ Ruvolo M (Mars 1997). „Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets“. Molecular Biology and Evolution. 14 (3): 248–65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793.
  13. ↑ Brahic, C. (2012). „Our True Dawn“. New Scientist. 216 (2892): 34–37. Bibcode:2012NewSc.216...34B. doi:10.1016/S0262-4079(12)63018-8.
  14. ↑ MacAndrew A. „Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes“. Evolution pages. Afrit af upprunalegu geymt þann 9. ágúst 2011. Sótt 18. maí 2006.
  15. ↑ Villmoare, B.; Kimbel, W. H.; Seyoum, C.; og fleiri (2015). „Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia“. Science. 347 (6228): 1352–1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
  16. ↑ Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; Wu, Yi; Qiu, Shifan; Yang, Shixia; Rao, Zhiguo; Hou, Yamei; Xie, Jiubing; Han, Jiangwei; Ouyang, Tingping (2018). „Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago“. Nature. 559 (7715): 608–612. Bibcode:2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. PMID 29995848. S2CID 49670311.
  17. ↑ „Out of Africa Revisited“. Science (This Week in Science). 308 (5724): 921. 13. maí 2005. doi:10.1126/science.308.5724.921g. ISSN 0036-8075. S2CID 220100436.
  18. ↑ Stringer C (Júní 2003). „Human evolution: Out of Ethiopia“. Nature. 423 (6941): 692–3, 695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315. S2CID 26693109.
  19. ↑ Johanson D (maí 2001). „Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?“. actionbioscience. Washington, DC: American Institute of Biological Sciences. Sótt 23. nóvember 2009.
  20. ↑ Posth C, Renaud G, Mittnik A, Drucker DG, Rougier H, Cupillard C, og fleiri (Mars 2016). „Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe“. Current Biology. 26 (6): 827–33. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. PMID 26853362. S2CID 140098861.
  21. ↑ Karmin M, Saag L, Vicente M, Wilson Sayres MA, Järve M, Talas UG, og fleiri (Apríl 2015). „A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture“. Genome Research. 25 (4): 459–66. doi:10.1101/gr.186684.114. PMC 4381518. PMID 25770088.
  22. ↑ Clarkson C, Jacobs Z, Marwick B, Fullagar R, Wallis L, Smith M, og fleiri (Júlí 2017). „Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago“. Nature. 547 (7663): 306–310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833. S2CID 205257212.
  23. ↑ Lowe DJ (2008). „Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update“ (PDF). University of Waikato. Afrit (PDF) af uppruna á 22. maí 2010. Sótt 29. apríl 2010.
  24. ↑ Appenzeller T (maí 2012). „Human migrations: Eastern odyssey“. Nature. 485 (7396): 24–6. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.
  25. ↑ 25,0 25,1 Reich D, Green RE, Kircher M, Krause J, Patterson N, Durand EY, og fleiri (desember 2010). „Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia“. Nature. 468 (7327): 1053–60. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417. PMID 21179161.
  26. ↑ Hammer MF (maí 2013). „Human Hybrids“ (PDF). Scientific American. 308 (5): 66–71. Bibcode:2013SciAm.308e..66H. doi:10.1038/scientificamerican0513-66. PMID 23627222. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 24. ágúst 2018.
  27. ↑ Yong E (júlí 2011). „Mosaic humans, the hybrid species“. New Scientist. 211 (2823): 34–38. Bibcode:2011NewSc.211...34Y. doi:10.1016/S0262-4079(11)61839-3.
  28. ↑ Ackermann RR, Mackay A, Arnold ML (október 2015). „The Hybrid Origin of "Modern" Humans“. Evolutionary Biology. 43 (1): 1–11. doi:10.1007/s11692-015-9348-1. S2CID 14329491.
  29. ↑ Noonan JP (maí 2010). „Neanderthal genomics and the evolution of modern humans“. Genome Research. 20 (5): 547–53. doi:10.1101/gr.076000.108. PMC 2860157. PMID 20439435.
  30. ↑ Abi-Rached L, Jobin MJ, Kulkarni S, McWhinnie A, Dalva K, Gragert L, og fleiri (október 2011). „The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans“. Science. 334 (6052): 89–94. Bibcode:2011Sci...334...89A. doi:10.1126/science.1209202. PMC 3677943. PMID 21868630.
  31. ↑ Boyd R, Silk JB (2003). How Humans Evolved. New York City: Norton. ISBN 978-0-393-97854-4.
  32. ↑ Rector RK (2016). The Early River Valley Civilizations (First. útgáfa). New York, NY. bls. 10. ISBN 978-1-4994-6329-3. OCLC 953735302.
  33. ↑ „How People Modify the Environment“ (PDF). Westerville City School District. Sótt 13. mars 2019.
  34. ↑ „Natural disasters and the urban poor“ (PDF). World Bank. október 2003. Afrit (PDF) af uppruna á 9. ágúst 2017.
  35. ↑ Habitat UN (2013). The state of the world's cities 2012 / prosperity of cities. [London]: Routledge. bls. x. ISBN 978-1-135-01559-6. OCLC 889953315.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Piantadosi CA (2003). The biology of human survival : life and death in extreme environments. Oxford: Oxford University Press. bls. 2–3. ISBN 978-0-19-974807-5. OCLC 70215878.
  37. ↑ O'Neil D. „Human Biological Adaptability; Overview“. Palomar College. Afrit af upprunalegu geymt þann 6. mars 2013. Sótt 6. janúar 2013.
  38. ↑ „Population distribution and density“. BBC. Afrit af upprunalegu geymt þann 23. júní 2017. Sótt 26. júní 2017.
  39. ↑ Bunn SE, Arthington AH (október 2002). „Basic principles and ecological consequences of altered flow regimes for aquatic biodiversity“. Environmental Management. 30 (4): 492–507. doi:10.1007/s00267-002-2737-0. hdl:10072/6758. PMID 12481916. S2CID 25834286.
  40. ↑ 40,0 40,1 Heim BE (1990–1991). „Exploring the Last Frontiers for Mineral Resources: A Comparison of International Law Regarding the Deep Seabed, Outer Space, and Antarctica“. Vanderbilt Journal of Transnational Law. 23: 819.
  41. ↑ „Mission to Mars: Mars Science Laboratory Curiosity Rover“. Jet Propulsion Laboratory. Afrit af uppruna á 18. ágúst 2015. Sótt 26. ágúst 2015.
  42. ↑ „Touchdown! Rosetta's Philae probe lands on comet“. European Space Agency. 12. nóvember 2014. Afrit af uppruna á 22. ágúst 2015. Sótt 26. ágúst 2015.
  43. ↑ „NEAR-Shoemaker“. NASA. Afrit af uppruna á 26. ágúst 2015. Sótt 26. ágúst 2015.
  44. ↑ Kraft R (11. desember 2010). „JSC celebrates ten years of continuous human presence aboard the International Space Station“. JSC Features. Johnson Space Center. Afrit af upprunalegu geymt þann 16. febrúar 2012. Sótt 13. febrúar 2012.
  45. ↑ Tellier LN (2009). Urban world history: an economic and geographical perspective. bls. 26. ISBN 978-2-7605-1588-8.
  46. ↑ Thomlinson R (1975). Demographic problems; controversy over population control (2nd. útgáfa). Ecino, California: Dickenson Pub. Co. ISBN 978-0-8221-0166-6.
  47. ↑ Harl KW (1998). „Population estimates of the Roman Empire“. Tulane.edu. Afrit af upprunalegu geymt þann 7. maí 2016. Sótt 8. desember 2012.
  48. ↑ Zietz BP, Dunkelberg H (febrúar 2004). „The history of the plague and the research on the causative agent Yersinia pestis“. International Journal of Hygiene and Environmental Health. 207 (2): 165–78. doi:10.1078/1438-4639-00259. PMC 7128933. PMID 15031959.
  49. ↑ „World's population reaches six billion“. BBC News. 5. ágúst 1999. Afrit af uppruna á 15. apríl 2008. Sótt 5. febrúar 2008.
  50. ↑ „World Population: 2020 Overview | YaleGlobal Online“. yaleglobal.yale.edu. Sótt 18. apríl 2021.
  51. ↑ Bar-On YM, Phillips R, Milo R (júní 2018). „The biomass distribution on Earth“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 115 (25): 6506–6511. doi:10.1073/pnas.1711842115. PMC 6016768. PMID 29784790.
  52. ↑ 52,0 52,1 „68% of the world population projected to live in urban areas by 2050, says UN“. United Nations Department of Economic and Social Affairs (DESA) (bandarísk enska). 16. maí 2018. Sótt 18. apríl 2021.
  53. ↑ Duhart DT (október 2000). Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993–98 (PDF). U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics. Sótt 1. október 2006.
  54. ↑ „World Urbanization Prospects, the 2011 Revision“. Population Division, United Nations. Afrit af upprunalegu geymt þann 9. júlí 2013. Sótt 4. júlí 2013.
  55. ↑ Roopnarine PD (mars 2014). „Humans are apex predators“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (9): E796. Bibcode:2014PNAS..111E.796R. doi:10.1073/pnas.1323645111. PMC 3948303. PMID 24497513.
  56. ↑ 56,0 56,1 Stokstad E (5. mai 2019). „Landmark analysis documents the alarming global decline of nature“. Science (enska). AAAS. Sótt 9. maí 2021. „For the first time at a global scale, the report has ranked the causes of damage. Topping the list, changes in land use—principally agriculture—that have destroyed habitat. Second, hunting and other kinds of exploitation. These are followed by climate change, pollution, and invasive species, which are being spread by trade and other activities. Climate change will likely overtake the other threats in the next decades, the authors note. Driving these threats are the growing human population, which has doubled since 1970 to 7.6 billion, and consumption. (Per capita of use of materials is up 15% over the past 5 decades.)“
  57. ↑ Pimm S, Raven P, Peterson A, Sekercioglu CH, Ehrlich PR (júlí 2006). „Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 103 (29): 10941–6. Bibcode:2006PNAS..10310941P. doi:10.1073/pnas.0604181103. PMC 1544153. PMID 16829570.* Barnosky AD, Koch PL, Feranec RS, Wing SL, Shabel AB (október 2004). „Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents“. Science. 306 (5693): 70–5. Bibcode:2004Sci...306...70B. CiteSeerX 10.1.1.574.332. doi:10.1126/science.1101476. PMID 15459379. S2CID 36156087.
  58. ↑ „Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis“. grida.no/. Afrit af upprunalegu geymt þann 1. júní 2007. Sótt 30. maí 2007.
  59. ↑ Lewis OT (janúar 2006). „Climate change, species-area curves and the extinction crisis“. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences. 361 (1465): 163–71. doi:10.1098/rstb.2005.1712. PMC 1831839. PMID 16553315.
Wikilífverur eru með efni sem tengist Maður.
  Þessi líffræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Maður&oldid=1731477“