Fimmta ráðuneyti Hermanns Jónassonar

Hræðslubandalagið (Upphaflega nefnt Umbótabandalagið eða Bandalag umbótaflokkanna af stofnendum sínum) var kosningabandalag Alþýðuflokks og Framsóknarflokks í Alþingiskosningunum 24. júní 1956. Árið 1956 slitnaði úr stjórnarsamstarfi Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks. Alþýðuflokkur og Framsókn gerðu með sér samkomulag um að stilla ekki fram frambjóðendum gegn hvor öðrum í sömu kjördæmum. Nýta átti kjördæmaskipunina til að ná meirihluta þingmanna án þess að hafa meirihluta kjósenda á bak við sig. Það mistókst naumlega því að Alþýðuflokkur og Framsóknarflokkur fengu 25 þingmenn af 52 en hefðu þurft 27 til að fá hreinan meirihluta. Þennan fjölda þingmanna fengu flokkarnir tveir út á 33,9% atkvæða en höfðu fengið samanlagt 37,5% atkvæða og 22 þingmenn í kosningunum árið 1953.

Að loknum Alþingiskosningunum 1956 myndaði Hræðslubandalagið (þ.e. Framsóknarflokkur og Alþýðuflokkur) stjórn með Alþýðubandalaginu 24. júlí undir forystu Hermanns Jónassonar, formanns Framsóknarflokksins. Þrátt fyrir að formaður Alþýðuflokksins, Haraldur Guðmundsson, hefði lýst því yfir að stjórnarsamstarf við Alþýðubandalagið kæmi ekki til greina.

Hræðslubandalagið stefndi að uppsögn varnarsamningsins við Bandaríkin.

Aðdragandi

Fyrir kosningarnar árið 1953 höfðu Framsóknarmenn ekki gert sig líklega til þess að halda stjórnarsamstarfi við Sjálfstæðisflokkinn áfram frá fyrra kjörtímabili. Eftir kosningarnar féllust þeir á það með þeim skilyrðum að þeir fengju utanríkisráðuneytið sem Sjálfstæðismenn höfðu þá haft undir sinni stjórn í níu ár fyrir það. Á kjörtímabilinu var mynduð sú stefna að reyna halda herliðinu sem mest út af fyrir sig og draga úr umgengni almennings við herinn. Mannheldnar girðingar voru reistar umhverfis Keflavíkurflugvöll ásamt því að stofnað var fyrirtækið Íslenskir Aðalverktakar en það fékk einkarétt á framkvæmdum fyrir herinn og átti það að miðla verkefnum til annarra undirverktaka. Með þessu var talið að ítök  Bandaríkjamanna yrðu minni þar sem nú myndi hylli Bandaríkjamanna ekki hafa áhrif á það hverjir fengju verkefni á vellinum. Menn litu á þessar aðgerðir sem nokkurs konar tryggingu fyrir því að Framsóknarflokkurinn myndi ekki snúast gegn veru hersins hér á landi en það gerðist þó. Einnig hafði það áhrif á stöðuna að Framsóknarflokkurinn vildi ekki stjórna landinu í baráttu við verkalýðshreyfinguna. Ólafur Thors sleit stjórnarsamstarfinu 27. mars. Var þá farið í að kjósa nýtt þing. 

Ástæður stofnunar

Ástæður stofnunar Bandalags umbótaflokkanna, sem andstæðingarnir voru fljótir að gefa nafnið Hræðslubandalagið, voru þessar helstar:

a) Í Alþingiskosningunum 1953 munaði litlu að Sjálfstæðisflokkurinn næði hreinum meirihluta þingmanna, þrátt fyrir að fá einungis 37,1% atkvæða. Í nokkrum fámennum landsbyggðarkjördæmum þurfti Sjálfstæðisflokkurinn aðeins samtals örfá hundruð atkvæða til viðbótar við það fylgi sem hann fékk, til að vinna 6 þingmenn, sem hefði gefið honum 27 þingmenn og þar með hreinan meirihluta þingmanna í heildina.

b) Í Alþingiskosningunum 1953 fékk Alþýðuflokkurinn, í fyrsta skipti í meira en 20 ár, einungis einn kjördæmakjörinn þingmann. Ef kjör þessa eina þingmanns í Reykjavík hefði brugðist, hefði flokkurinn heldur ekki fengið þá 5 uppbótarþingmenn sem hann fékk samhliða kjördæmakjörna þingmanninum og þar með þurrkast út af Alþingi, þrátt fyrir að hafa fengið 15,6% atkvæða.

c) Það sem rak Alþýðuflokkinn og Framsóknarflokkinn til að mynda Bandalag umbótaflokkanna / Hræðslubandalagið, var viljinn til að halda Sjálfstæðisflokknum utan ríkisstjórnar og einnig (aðallega frá Alþýðuflokknum komið) að geta útilokað Sósíalistaflokkinn eða Alþýðubandalagið frá stjórnarþáttöku, en Sósíalistar höfðu fyrr á árinu 1956 tekið höndum saman með forseta Alþýðusambands Íslands og fyrrum formanni Alþýðuflokksins, Hannibal Valdimarssyni og öðrum í málfundafélagi jafnaðarmanna og myndað Alþýðubandalag sem kosningabandalag.

Þorskastríð og erlendur vettvangur

Megin áhersla stjórnarinnar hvað varðaði erlendan vettvang var hersetan en herinn hafði þá verið staðsettur hér í rúm 16 ár. Í stefnuskránni kom fram að stjórnin ætlaði að láta fram ganga þingsályktun sem snerist um að segja upp varnarsamningnum. Var það skilyrði Alþýðubandalagsins en annars hefði hann ekki tekið þátt í stjórnarmyndun. Þeir voru þó ekki einir um það. Hermann Jónasson og Framsóknarflokkurinn vildu einnig losna við herinn úr landi, og gagnrýndi Hermann áróður Sjálfstæðismanna um efnahagslega nauðsyn herstöðvarinnar í Keflavík í útvarpsræðu 19. júní 1956.

Um haustið var svo farið í viðræður við Bandaríkjamenn um breytingar á varnarsamningnum en þó þannig að Ísland gæti enn verið partur af NATO. Beyttu Framsóknarmenn og Alþýðuflokksmenn breyttri og rólegri stöðu á alheimssviðinu fyrir sér sem ástæðu fyrir brotthvarfi hersins en þá hafði Kóreustríðinu verið lokið í þrjú ár og Nikita Krushchev tekið við sem leiðtogi Sovétríkjanna. Þó var Kalda Stríðið einungis að hefjast á þessu tíma en síðar sama ár réðust Bretar og Frakkar inn í Egyptaland í Súesdeilunni svokölluðu ásamt því að Uppreisnin í Ungverjaland var að eiga sér stað á sama tíma. Þar sem greinilegt var að óstöðugleiki væri enn til staðar í heiminum var ákveðið að fresta brottför hersins eftir viðræður við Bandaríkjamenn.

Strax við myndun stjórnarinnar hugðist hún víkka landhelgina í 12 mílur. Það var þó ekki hægt að gera fyrr en eftir Genfarráðstefnuna árið 1958. Á ráðstefnunni náðist þó ekki meirhluti atkvæða en önnur ráðstefna átti að vera haldin tveimur árum síðar. Sjávarútvegsráðherrann, Lúðvík Jósepsson, vildi þó ekki bíða lengur og ætlaði að gefa út reglugerð sem þingmeirihluti studdi ekki. Ásakanir voru látnar falla á hendur Lúðvíki að hann hefði reynt að nýta sér málið til að spilla samstarfi vestrænna ríkja og Íslands ásamt því að hann hafi verið að reyna að geðjast Sovétríkjunum. Á sama tíma voru Sjálfstæðismenn sakaðir um að henda hagsmunum Íslands fyrir bý til að geðjast vestrænum ríkjum um of. Í lokin styttist í stjórnarslit en Hermann Jónasson, forsætisráðherra, kom í veg fyrir það með útfærslu á reglugerðinni sem stjórnin gat sætt sig við. Tók hún gildi 1. september 1958 og með henni hófst í raun fyrsta Þorskastríðið.

Efnahagur og atvinnumál

Stjórnin hafði fyrirhugað að efla atvinnulíf og efnahag í landinu, m.a. með rafvæðingu í sveitum, stækkun virkjana og endurnýjun togaraflotans. Til þess að leysa þessi mál þurfti að fá erlent lánsfé, sem reyndist erfitt á meðan að ekki var komin niðurstaða um herstöðina. Andrew Gilchrist tilkynnti utanríkisráðuneytinu í London um fyrirhuganir Íslendinga um að tryggja erlent lánsfé. Þar hafði hann skrifað að Ísland þyrfti nauðsynlega á lánsfé að halda frá vesturlöndum. Ef það lánsfé fengist ekki neyddist Ísland til að fá lán hjá „vondu Rússunum".  

Það flækti málin fyrir NATO og hinum vestræna heimi að veita Íslandi lánsfé á þessum tíma vegna þess hve hliðholl ríkisstjórnin var Sóvíetmönnum, sem að setti stjórnina í klemmu vegna þess hve háð hún var NATO og Bandaríkjunum.

Árið 1955 var ennþá búið í rúmlega 500 bröggum í Reykjavík. Heilbrigðisnefnd Reykjavíkur gerði úttekt á þessum húsakosti og komst að því að einungis 11% teldust viðunandi húsnæði. Húsnæðismálastofnun var stofnuð 1957, til þess að hjálpa sveitafélögum við að útrýma lélegu húsnæði. Einnig veitti Húsnæðismálastofnun einstaklingum lán. Ætlast var af lánþegum að þeir myndu nýta lánið í uppbyggingu á húsum, en ekki í kaup á notuðum íbúðum. Byggingasjóðurinn var fjármagnaður með nýjum stóreignaskatti að stórum hluta.

Árið 1957 var komið á skyldusparnaði fyrir fólk á aldrinum 16-25 ára. Fólki á þeim aldri var skylt að leggja 15% launa sinna til hliðar á sparireikning sem var ætlaður til fasteignakaupa. Hægt var að nýta sparnaðinn eftir 26 ára aldur.

Ráðherrar

Þann 24. júlí 1956 tók vinstri stjórnin við af stjórn samsteypustjórnar Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks. Í þessari stjórn voru 6 ráðherrar, tveir frá hverjum flokki.

• Hermann Jónasson (Framsóknarflokkur): forsætis-, landbúnaðar- og félagsmálaráðherra
• Guðmundur Í. Guðmundsson (Alþýðuflokkur): utanríkisráðherra (frá 17.10. 1956)
• Eysteinn Jónsson (Framsóknarflokkur): fjármálaráðherra
• Gylfi Þ. Gylfason (Alþýðuflokkur): menntamála- og iðnaðarráðherra
• Hannibal Valdimarsson (Alþýðubandalagið): félagsmálaráðherra
• Lúðvík Jósepsson (Alþýðubandalagið): sjávarútvegs- og viðskiptaráðherra
• Emil Jónsson (Alþýðuflokkur): utanríkisráðherra ( frá 3.8.56 til 17.10.56)

Stjórnarslit

Megin ástæða stjórnarslita vinstristjórnarinnar var slæmt efnahagsástand. Bandalagið, sem vildi frekar tengjast Sovétríkjunum, var of háð NATO og Bandaríkjunum vegna nauðsynlegrar þarfar á lánsfé til þess að betrumbæta innviði í landinu, meðal annars með togara kaupum og rafvæðingu úti á landi. Í stað þess að afnema haftakerfið hafði stjórnin hækkað yfirfærslugjald á erlendum gjaldeyri og auknum álögum á vöruinnflutning auk fleirri nýrra gjalda. Einnig hækkaði stjórnin laun í landinu um 7%, sem leiddi til mikillar verðbólgu. Þann 4. desember 1958 baðst Hermann Jónasson lausnar fyrir sig og sitt ráðuneyti eftir að ASÍ hafnaði frestunarbeiðni hans vegna launa hækkana sem áttu að verða settar á í desember sama ár. Hermann taldi að það myndi gera útaf við fyrirtæki í landinu. Stjórnin var slitin án þess að hafa lokið landhelgisviðræðum við Breta. Hermann Jónasson hætti í stjórnmálum í kjölfar stjórnarslitana.

Alþýðuflokkurinn, undir forystu Emils Jónssonar myndaði stjórn með hlutleysi Sjálfstæðisflokks 23. desember 1958. Ekki var varnarsamningum sagt upp þó að því hefði verið stefnt.

Tengill

• „Hvað var kosningabandalag Alþýðuflokks og Framsóknarflokks árið 1956 kallað?“. Vísindavefurinn.