Sakharov-verðlaunin

Sakharov-verðlaunin fyrir hugsanafrelsi, yfirleitt aðeins kölluð Sakharov-verðlaunin, eru verðlaun sem Evrópuþingið veitir einstaklingum eða hópum fólks sem hafa tileinkað líf sín baráttu fyrir mannréttindum og hugsanafrelsi.^[1] Verðlaunin eru nefnd eftir sovéska vísindamanninum og andófsmanninum Andrej Sakharov og hafa verið veitt árlega frá árinu 1988. Á hverju ári útbúa utanríkismála- og þróunarnefndir Evrópuþingsins lista af tilnefningum og tilkynna um vinningshafann í október.^[1] Viðurkenningunni fylgja 50.000 evra peningaverðlaun.^[2] Fyrstu verðlaunahafarnir voru Nelson Mandela og Anatolíj Martsjenko. Aung San Suu Kyi vann verðlaunin árið 1990 en gat ekki tekið við þeim fyrr en árið 2013 þar sem hún var þá fangelsuð í heimalandi sínu, Mjanmar.^[3] Ýmis samtök og stofnanir hafa einnig hlotið Sakharov-verðlaunin. Fyrstu samtökin sem voru verðlaunuð voru Mæður Maítorgsins (spænska: Madres de Plaza de Mayo) frá Argentínu árið 1992. Fimm verðlaunahafar Sakharov-verðlaunanna hlutu seinna friðarverðlaun Nóbels: Nelson Mandela, Aung San Suu Kyi, Malala Yousafzai, Denis Mukwege og Nadia Murad.^[4]

Saga

Þann 26. júlí árið 1984 samþykkti Evrópuþingið ályktun um að skora á Sovétríkin að leyfa Sakharov-hjónunum að snúa heim til Rússlands.^[5] Á meðan rætt var um málefnið á þinginu voru lagðar fram nokkrar tillögur um að heiðra Andrej Sakharov, meðal annars að hafa ávallt auðan stól á þinginu fyrir hann. Evrópuþingmaðurinn Jean-François Deniau stakk upp á því að stofna til verðlauna í nafni Sakharovs.^[6] Stjórnmálanefnd þingsins lagði drög að stofnun verðlaunanna þann 31. október árið 1985. Í ályktun þeirra stóð að Sakharov væri „evrópskur borgari og holdgervingur frelsi andans og tjáningarinnar“. Ályktunin var samþykkt þann 13. desember árið 1985.^[7]

Í ályktuninni stóð: „[Evrópuþingið] lýsir yfir ætlun sinni um að stofna til verðlauna sem verða nefnd Sakharov-verðlaun Evrópuþingsins fyrir hugsanafrelsi og verða veitt á hverju ári fyrir fræðistörf eða aðra starfsemi í þágu eftirfarandi málefna:

Þróun í samskiptum austurs og vesturs samkvæmt markmiðum Helsinki-sáttmálans og sérstaklega samkvæmt þriðju grein sáttmálans um samstarf í mannréttindamálum,
Vernd á rannsóknarfrelsi vísindamanna,
Vernd á mannréttindum og virðingu gagnvart alþjóðalögréttindum,
Starfsemi yfirvalda í samræmi við stjórnarskrárbundin réttindi.“

Sakharov gaf leyfi sitt fyrir stofnun verðlaunanna í apríl árið 1987.

Skilyrðum fyrir veitingu verðlaunanna var breytt þann 15. maí árið 2003. Upp frá því hefur ekki lengur verið nauðsynlegt að skila inn rannsókn eða ritgerð til að hljóta verðlaunin og er þess í stað einnig hægt að verðlauna fólk fyrir listaverk eða hvers kyns aðgerðir. Núverandi skilyrði fyrir veitingu verðlaunanna hljóma svo:

„Þessi verðlaun eru ætluð til þess að greiða fyrir framkvæmdir verkefna í eftirfarandi málaflokkum:

Vernd mannréttinda og grunnfrelsis, sérstaklega skoðanafrelsis,
Vernd réttinda minnihlutahópa,
Virðingu fyrir alþjóðaréttindum,
Þróun lýðræðis og stofnun réttarríkja.“

Listi yfir verðlaunahafa

Ár	Verðlaunahafi	Land	Lýsing	Tilvísanir
1988	Nelson Mandela	Suður-Afríka	Baráttumaður gegn aðskilnaðarstefnu og síðar forseti Suður-Afríku	^[8]
1988	Anatolíj Martsjenko †	Sovétríkin	Sovéskur andófsmaður, rithöfundur og mannréttindafrömuður	^[8]
1989	Alexander Dubček	Tékkóslóvakía	Slóvakískur stjórnmálamaður sem reyndi að koma á umbótum í kommúnistastjórn Tékkóslóvakíu í vorinu í Prag	^[8]
1990	Aung San Suu Kyi	Mjanmar	Stjórnarandstæðingur og baráttukona fyrir lýðræði	^[9]
1991	Adem Demaçi	Kósovó	Kosóvó-albanskur stjórnmálamaður sem sat lengi í fangelsi vegna skoðana sinna	^[8]
1992	Mæður Maítorgsins	Argentína	Samtök argentínskra mæðra sem misstu börn sín í skítuga stríðinu	^[9]
1993	Oslobođenje	Bosnía og Hersegóvína	Vinsælt fréttablað sem varði stöðu Bosníu og Hersegóvínu sem fjölþjóðlegs ríkis	^[9]
1994	Taslima Nasrin	Bangladess	Fyrrverandi læknir og femínískur rithöfundur	^[9]
1995	Leyla Zana	Tyrkland	Kúrdískur stjórnmálamaður frá suðausturhluta Tyrklands, sem sat í fangelsi í 10 ár vegna aðildar sinnar að Verkalýðsflokki Kúrda	^[8]
1996	Wei Jingsheng	Kína	Baráttumaður fyrir lýðræði í Kína	^[9]
1997	Salima Ghezali	Alsír	Blaðamaður og rithöfundur sem talar fyrir kven-, mannréttindum og lýðræði í Alsír	^[9]
1998	Ibrahim Rugova	Kósovó	Kosóvó-albanskur stjórnmálamaður, fyrsti forseti Kosóvó	^[8]
1999	Xanana Gusmão	Austur-Tímor	Fyrrverandi skæruliði sem var fyrsti forseti Austur-Tímor	^[10]
2000	¡Basta Ya!	Spánn	Samtök sem sameina fólk mismunandi stjórnmálahreyfinga í baráttu gegn hryðjuverkum	^[11]
2001	Nurit Peled-Elhanan	Ísrael	Friðarsinni	^[8]
	Izzat Ghazzawi	Palestína	Rithöfundur, kennari
	Zacarias Kamwenho	Angóla	Erkibiskup og friðarsinni
2002	Oswaldo Payá	Kúba	Aðgerðasinni og andófsmaður	^[12]
2003	Kofi Annan	Gana	Nóbelsverðlaunahafi og aðalritari Sameinuðu þjóðanna	^[8]
2003	Sameinuðu þjóðirnar	Alþjóðasamtök	Nóbelsverðlaunahafi og aðalritari Sameinuðu þjóðanna	^[8]
2004	Hvítrússnesku blaðamannasamtökin	Hvíta-Rússland	Samtök sem beita sér fyrir málfrelsi, upplýsingafrelsi og fagmennsku í fjölmiðlun	^[13]
2005	Hvítklæddu dömurnar	Kúba	Andófshreyfing og ættingjar fangelsaðra andófsmanna	^[14]
	Blaðamenn án landamæra	Alþjóðasamtök	Samtök sem berjast fyrir fjölmiðlafrelsi	^[14]
	Hauwa Ibrahim	Nígería	Mannréttindalögfræðingur	^[14]
2006	Alaksandar Milinkievič	Hvíta-Rússland	Stjórnmálamaður sem bauð sig fram fyrir hvítrússnesku stjórnarandstöðuna í forsetakosningum árið 2006	^[15]
2007	Salih Mahmoud Osman	Súdan	Mannréttindalögfræðingur	^[9]
2008	Hu Jia	Kína	Aðgerðasinni og andófsmaður	^[16]
2009	Memorial	Rússland	Alþjóðleg mannréttindasamtök	^[17]
2010	Guillermo Fariñas	Kúba	Læknir, blaðamaður og andófsmaður	^[18]
2011	Asmaa Mahfouz	Egyptaland	Fimm fulltrúar arabaþjóða sem urðu fyrir áhrifum af arabíska vorinu	^[19]
	Ahmed al-Senussi	Líbía
	Razan Zaitouneh	Sýrland
	Ali Farzat	Sýrland
	Mohamed Bouazizi (eftir dauða hans)	Túnis
2012	Jafar Panahi	Íran	Íranskir aðgerðasinnar. Sotoudeh er lögfræðingur og Panahi kvikmyndaleikstjóri	^[20]^[21]
2012	Nasrin Sotoudeh	Íran		^[20]^[21]
2013	Malala Yousafzai	Pakistan	Baráttukona fyrir kvenréttindum og menntun kvenna	^[22]
2014	Denis Mukwege	Austur-Kongó	Kvensjúkdómalæknir sem hlúar að fórnarlömbum hópnauðgana	^[23]
2015	Raif Badawi	Sádi-Arabía	Sádi-arabískur rithöfundur og aðgerðasinni sem stofnaði vefsíðuna Free Saudi Liberals	^[24]
2016	Nadia Murad	Írak	Jasídískir aðgerðasinnar og fyrrverandi gíslar íslamska ríkisins	^[25]
2016	Lamiya Aji Bashar	Írak		^[25]
2017	Stjórnarandstaðan í Venesúela	Venesúela	Meðlimir þjóðþingsins, pólitískir fangar og andófsmenn gegn stjórn Nicolás Maduro	^[26]
2018	Oleh Sentsov	Úkraína	Kvikmyndaleikstjóri sem sat í fangelsi í Rússlandi vegna andspyrnu gegn innlimun Rússa á Krímskaga	^[27]
2019	Ilham Tohti	Kína	Hagfræðingur, fræðimaður og mannréttindafrömuður af úígúr-þjóðerni.	^[28]
2020	Stjórnarandstaðan í Hvíta-Rússlandi	Hvíta-Rússland	Þar á meðal Samhæfingarráð Svetlönu Tsíkhanovskaju, frumkvæði djarfra kvenna og borgaralegir og samfélagslegir aðgerðasinnar.	^[29]
2021	Aleksej Navalnyj	Rússland	Stjórnarandstæðingur og baráttumaður gegn spillingu sem situr í fangelsi.	^[30]
2022	Úkraínska þjóðin	Úkraína	Verðlaunin voru veitt Úkraínumönnum fyrir að „verja lýðræði, frelsi og réttarríkið“ í innrás Rússa í landið.	^[31]
2023	Mahsa Amini † og kvennahreyfingin í Íran	Íran	Mahsa Amini lést undir vafasömum kringumstæðum í haldi írönsku siðgæðislögreglunnar árið 2022, sem leiddi til fjöldamótmæla, oft með slagorðinu Kona, líf, frelsi.	^[32]