Napóleon Bónaparte

Frakkakeisari Bonaparte-ætt
Napóleon 1.
Ríkisár	18. maí 1804 – 6. apríl 1814; 20. mars 1815 – 22. júní 1815
Skírnarnafn	Napoleone di Buonaparte
Fæddur	15. ágúst 1769
	Ajaccio, Korsíka, Frakklandi
Dáinn	5. maí 1821 (51 árs)
	Sankti Helena
Gröf	Invalides-hvelfingin, París, Frakklandi
Undirskrift
Konungsfjölskyldan
Faðir	Carlo di Buonaparte
Móðir	Letizia Bonaparte
Keisaraynja	Joséphine de Beauharnais (1796–1810) María Lovísa af Austurríki (1810–1821)
Börn	Napóleon 2.

Napóleon Bónaparte (franska Napoléon Bonaparte) eða Napóleon 1. (15. ágúst 1769 – 5. maí 1821), nefndur hinn mikli, var herforingi í frönsku byltingunni og þjóðarleiðtogi Frakklands, fyrst sem aðalræðismaður franska lýðveldisins frá 1799 til 1804 og síðan sem Frakkakeisari og konungur Ítalíu til ársins 1814. Hann var giftur tvisvar og átti soninn Napóleon 2. með seinni konu sinni. Napóleon lagði mestalla Evrópu undir Frakka í Napóleonsstyrjöldunum en var að endingu sigraður og sendur í útlegð til eyjarinnar Elbu árið 1814. Hann slapp þaðan og réði aftur yfir Frakklandi um stutt skeið árið 1815 þar til hann tapaði í orrustunni við Waterloo. Hann lést árið 1821 í útlegð á bresku eyjunni Sankti Helenu, ef til vill úr magakrabbameini.

Almennt um Bonaparte

Napóleon Bonaparte eða Napoleone di Buonaparte eins og hann var upphaflega nefndur fæddist þann 15. ágúst árið 1769 og var hann af ítölskum ættum. Hann fæddist inn í fátæka aðalsfjölskyldu á eyjunni Korsíku í Miðjarðarhafinu, þar sem mikið var um fæðardeilur og blóðug átök. Eyjan sú í Miðjarðarhafinu er staðsett á milli Frakklands og Ítalíu en hefur verið hluti af Frakklandi síðan 1768 eða ári áður en að Napóleon fæddist.

Napóleon var mikið fyrir nám og tók hann það upp aðeins 9 ára að aldri að læra frönsku í skóla til að undirbúa komandi ár tengd skólagöngu og losa sig við korsíska hreiminn. Aðeins fimmtán ára að aldri sótti hann um skólagöngu í herskólanum Brienne-le-Château í París og komst þar inn. Honum vegnaði mjög vel í námi og kláraði námið, sem talið er að hafa átt að vera til tveggja ára, á einungis einu ári. Ári eftir námið varð hann foringi fallbyssudeild í franska hernum, þá aðeins sextán ára gamall. Fyrsti sigur hans var í frönsku byltingunni þegar hann náði borginni Toulon úr höndum uppreisnarmanna frá Frakklandi en við bakið á þeim stóðu Bretar og Spánverjar. Eftir þetta var hann gerður að herforingja í innrásaher Frakka sem lagði undir sig Mílanó, Mantúa og fleiri ríki á Ítalíu.

Árið 1798 vildi Napóleon byrja innrás inn í Egyptaland sem var þá bresk nýlenda og Bretar voru á þessum tímum helsta ógn Frakklands. Þetta vildi hann gera til að trufla stríðsrekstur Breta. Þeim tókst þetta og sigruðu þeir Egypta en breski flotinn sigraði franska sjóherinn við Níl undir stjórn Horatio Nelson. Napóleon komst þó aftur til Frakklands þótt margir menn hans hafi látið lífið eða verið teknir til Bretlands sem fangar. Vel var tekið á móti honum í Frakklandi. Ríkistjórninn var léleg og spillt og árið 1802 gerði hann með hjálp bróðir síns Lucien Bonaparte uppreisn og var hann kosinn fyrsti ræðismaður og síðan ræðismaður til lífstíðar. Tveimur árum síðar, árið 1804, tók Napóleon sér þess í stað keisaratign, leysti þar með formlega upp fyrsta franska lýðveldið og stofnaði fyrra franska keisaraveldið þess í stað.

Napóleon lagði mikið upp úr því að bæta opinbera ímynd sína og auk þess lagði hann áherslu á það að endurbæta mikið í landinu svo sem menntakerfið og dómskerfið. Hann vildi líka halda öllum lögum Frakklands saman í einni bók og nefndi hann þá bók Napoleonlögin en áður fyrr voru misjöfn lög í hverju héraði.

Napóleonsstyrjaldirnar

Aðalgrein: Napóleonsstyrjaldirnar

Napóleon fer yfir Alpana; málverk eftir Jacques-Louis David.

Þrátt fyrir að Napóleon hafði krýnt sjálfan sig keisara með páfann staddan sér við hlið sér í athöfninni hélt hann áfram að vera yfirmaður franska hersins og franska flotans. Þetta var enginn ósáttur við þar sem hann var talinn einn mesti herleiðtogi heims.

Napóleon vildi byrja á því að leggja undir sig Ítalíu og Bretland. Hann vissi þó að þeir gætu ekki ráðist einir inn í Bretland en fékk Napóleon því Spánverja með sér í lið. Þeir gátu þó ekki ráðist samstundis inn í Bretland því Napóleon vissi að til þess að herferðin myndi takast þyrfti hann fyrst að ráða yfir höfunum. Hann skipaði flotaforingjanum sínum Pierre-Charles Villeneuve að lokka Nelson í burtu en hann lenti í bardaga og flúði með skipunum sínum sinn að Trafalgar en Bretar eltu þá uppi og unnu stórsigur á móti þeim. Talið er að Horatio Nelson, enski flotaforinginn, og floti hans hafi sökkt í kring um 22 frönskum og spænskum herskipum í þessari sjóorrustu sem er talin vera sú allra stærsta í Napóleonsstyrjöldunum. Orrusta þessi endaði með tapi sameinaða flota Napóleons en tryggðu Bretar sér þar með yfirburði í sjóhernaði næstu 100 árin. Eftir þessa orrustu tók Napóleon þá ákvörðun að loka öllum höfnum í Evrópu svo að varningur frá Bretum kæmist ekki þangað, með það í huga að lama útflutning Breta og eyðileggja þannig efnahag þeirra. Napóleon réðst inn í Spán og tók völdin af Spánarkonungi sem var af ætt Búrbóna og fól bróður sínum, Jósef Bonaparte, krúnuna. Þar með hófst Pýreneaskagastríðið. Þetta var þó ekki eina ósættið sem hann lenti í því þegar hann setti viðskiptabannið á Breta voru Portúgalar og Rússar tregir til að taka þátt í því til lengdar. Þar með lenti Napóleon í stríði við Portúgala árið 1808 sem endaði með tapi þeirra síðarnefndu.

Tveimur árum seinna eða í júní árið 1812 réðst Napóleon inn í Rússland með 700.000 manna her. Þeir komust leiðar sinnar til Moskvu og unnu stórsigur á rússneska hernum við Borodino en þegar þangað var komið höfðu Rússar tekið allar gersemir sínar og flúið. Rússar brenndu síðan borgina og þurfti Napóleon þá að flýja með alla sína menn í átt að Póllandi. Harður vetur var í Rússlandi á þessum tíma og þoldu Frakkarnir illa kuldann. Napóleon komst loks á leiðarenda en aðeins með 20 þúsund menn með sér. Var þetta svakalegur missir fyrir Napóleon og frönsku þjóðina og stór blettur á feril Napóleons auk þess sem þetta var mjög dýrkeypt fyrir Frakkland. Napóleon lét loks undan stjórn þegar bandamenn réðust inn í Frakkland árið 1814 og var honum komið fyrir í útlegð á eyjunni Elbu, í Miðjarðarhafinu. Þar fékk hann að stjórna á meðan Loðvík 18. réði ríkjum í Frakklandi. Frökkum leist illa á þennan nýja foringja og frétti Napóleon af því. Þar með ákvað hann að ferðast aftur til Frakklands til að reyna að taka völdin þar á ný og tókst honum það með prýði.

Sú barátta sem steypti Napóleon endanlega af stóli var orrustan í Waterloo í Belgíu. Fyrst mætti hann prússum við bæinn Ligny, skammt frá Waterloo. Prússar voru undir stjórn Blüchers herforingja og sigraði Napoleon í þeirri orrustu. En tveimur dögum síðar mætti Napoleon Englendingum undir stjórn Wellington lávarðs við Waterloo. Þar hallaði á Englendinga. Á meðan hafði Blücher hins vegar tekist að safna liði sínu á ný og réðist nú á austurvæng Frakka. Sameiginlega tókst Prússum og Englendingum að sigra Frakka. Napoleon flúði heim til Parísar, þar sem hann sagði af sér sem keisari. Stuttu síðar gaf hann sig Englendingum á vald. Þeir fóru með Napoleon heim til Englands, en þaðan var hann sendur með herskipi til eyjarinnar Sankti Helenu sem staðsett er í Suður-Atlantshafinu.

Dauði Bonaparte

Napóleon á dánarbeði sínu, eftir Horace Vernet (1829).

Napóleon Bonaparte lést þann 5. maí árið 1821. Til eru tvær kenningar um það hvernig hann lést. Önnur þeirra er sú að hann hafi dáið úr magakrabbameini, sem var í raun skrifað á krufningaskýrslu hans, en aðrir segja að honum hafi verið byrlað arsenik sem er eitur sem getur drepið menn. Kenningin um magakrabbamein er líklegri að margra manna mati og algengari dánarorsök þar sem hann var líka með magasár áður en hann dó. Við krufningu á líkinu þegar það var grafið aftur upp kom í ljós að það var næstum alveg órotið eftir mörg ár grafið í jörðinni en arsenikeitrun hægir verulega mikið á rotnun. Auk þess fannst líka arsenik í hárrót Napóleons. Enginn leið er þó að vita fyrir vissu hvernig herforinginn og keisarinn Napóleon Bonaparte lét lífið og verður það líklegast aldrei vitað fyrir vissu.

Í erfðaskrá sinni hafði Napóleon beðið um að vera grafinn á bökkum Signufljóts en landstjóri Sankti Helenu, Hudson Lowe, ákvað þess í stað að láta grafa hann á eyjunni. Napóleon var grafinn á Sankti Helenu til ársins 1840, en þá fékk Loðvík Filippus Frakkakonungur, að undirlagi Adolphe Thiers forsætisráðherra, leyfi til að flytja lík hans til Frakklands. Napóleon fékk ríkisútför í París í desember þetta ár og var að endingu grafinn í Invalide-hvelfingu Parísarborgar. Grafarminnismerki fyrir Napóleon var vígt í hvelfingunni árið 1861 í valdatíð bróðursonar Napóleons, Napóleons III.

Hjónabönd og börn Napóleons

Skilnaður Napóleons og Jósefínu, mynd eftir Charles Chasselat.

Ensk skopmynd af Napóleon og nýju konunni hans, Maríu Lovísu, frá árinu 1810.

Napóleon var tvíkvæntur:

• Fyrri kona Napóleons frá 9. mars 1796 var Joséphine de Beauharnais, sem var krýnd keisaraynja eftir valdatöku Napóleons. Samband þeirra þótti ástríðufullt en stormasamt og fjöldi ástarbréfa sem Napóleon skrifaði henni hafa varðveist. Napóleon og Jósefínu varð ekki barna auðið og þar sem Napóleon vildi eignast erfingja ákvað hann að skilja við Jósefínu þann 16. desember 1809.
• Seinni kona Napóleons var María Lovísa af Austurríki, dóttir Frans 1. Austurríkiskeisara. Þau giftust þann 2. apríl 1810 og eignuðust soninn Napoléon François Joseph Charles Bonaparte ellefu mánuðum síðar. Sonurinn var einnig þekktur sem Napóleon II en var þó aldrei krýndur keisari nema að nafninu til í fimmtán daga á milli seinni afsagnar föður síns og endurreisnar konungdæmisins.

Napóleon átti að minnsta kosti tvö börn utan hjónabands: Charles Léon með Éléonore Denuelle de La Plaigne og Florian Joseph Colonna greifa af Walewski með Walewsku greifynju. Þar sem Napóleon átti margar frillur á ævi sinni má vera að hann sé faðir fjölmargra annarra barna en hann viðurkenndi ekki opinberlega faðerni sitt nema á hinum tveimur áðurgreindu.

Heimildir

• Anitalios Ganeri, Brian Williams, Hazel Mary Martell. 1999. Saga Veraldar. Við upphaf nýrrar aldar. Reykjavík: Vaka Helgafell.
• Adam Hart-Davis (2009). Sagan. Forlagið.
• Hermann Lindqvist (2011). Napóleon. Þýðing eftir Borgþór S. Kjærnested. Hið íslenska bókmenntafélag. ISBN 978-9979-66-272-3.

Tenglar

• Colin Cross (10. ágúst 1969). „Napóleon Bónaparte: Fyrsti nútímamaður Evrópu“. Lesbók Morgunblaðsins. bls. 6–9; 11.

Fyrirrennari: Franska þjóðstjóraveldið	Fyrsti ræðismaður franska lýðveldisins (10. nóvember 1799 – 18. maí 1804)	Eftirmaður: Hann sjálfur (sem Frakkakeisari)
Fyrirrennari: Hann sjálfur (sem fyrsti ræðismaður franska lýðveldisins)	Frakkakeisari (18. maí 1804 – 6. apríl 1814)	Eftirmaður: Loðvík 18. (sem konungur Frakklands)
Fyrirrennari: Loðvík 18. (sem konungur Frakklands)	Frakkakeisari (20. mars 1815 – 22. júní 1815)	Eftirmaður: Loðvík 18. (sem konungur Frakklands)