Franska byltingin

Málverk frá 1789 eftir Jean-Pierre Louis Laurent Houel (1735 – 1813), sem heitir „Prise de la Bastille“ („Hertaka Bastillunnar“).

Franska byltingin eða stjórnarbyltingin í Frakklandi er samheiti yfir miklar hræringar í stjórnmálum í Frakklandi sem stóðu á árunum 1789–1795. Byltingarinnar er minnst fyrir þá dramatísku atburði sem leiddu til aftöku einvaldsins í valdamesta konungsríki álfunnar árið 1793 og setningar stjórnarskrár sem tryggðu hinni nýju stétt borgara aukin réttindi. Byltingin olli straumhvörfum í menningar- og stjórnmálasögunni. Margir sagnfræðingar tengja umskipti í hugarfari við viðburði byltingarinnar, endalok eldri heimsmyndar og stjórnarhátta og upphaf nútímalegra, vestrænna viðhorfa og stjórnmála.

Undir lok 18. aldar voru hugmyndir Upplýsingarinnar allsráðandi í franskri menningu. Birtíngur Voltaires var með vinsælli bókum með ádeilu sinni á stríðsrekstur og hugmyndir Rousseaus um samfélagssáttmálann, að þegn og stjórnarherrar hefðu gagnkvæmum skyldum að gegna, fengu hljómgrunn hjá almenningi. Kirkjan átti undir högg að sækja gagnvart þeirri sókn raunhyggju sem vísindamenn eins og Francis Bacon, Isaac Newton og David Hume höfðu lagt grunninn að. Allt þetta gróf undan ítökum konungs og aðalsins.

Árið 1787 höfðu tekjur franska ríkisins dregist mikið saman vegna efnahagskreppu. Konungurinn, Loðvík 16., vildi auka tekjur sínar með því að leggja álögur á ýmsa þá sem höfðu notið skattfríðinda, svo sem jarðeigendur. Þetta mæltist illa fyrir og aðalsmenn og klerkastétt neyddu konung til að boða til stéttaþings vorið 1789. Stéttaþing höfðu ekki verið haldin í Frakklandi síðan 1614. Á þinginu 1789 sátu lögstéttirnar þrjár, aðall, klerkar og þriðja stétt, hver út af fyrir sig á þinginu. Við atkvæðagreiðslur átti hver stétt að hafa eitt atkvæði og þannig mátti tryggja að atkvæði þriðju stéttar hefðu ekki úrslitaáhrif, svo sem til að leggja af forréttindi hinna stéttanna. Þegar til átti að taka neituðu fulltrúar þriðju stéttar að fara eftir þessum reglum og kröfðust þess að þingið kæmi saman í einni deild. Þá var reynt að slíta þinginu og sölum þess lokað fyrir fulltrúum þriðju stéttar. Þeir létu þó ekki deigan síga og hittust ásamt stuðningsmönnum sínum úr hópi aðals og presta á tennisvelli í Versölum og sóru þess eið að skilja ekki fyrr en þeir hefðu útbúið stjórnarskrá.

Þann 11. júlí 1789 gerði Lúðvík 16. helsta ráðgjafa sinn Jacques Necker útlægan og hófst handa við að stokka upp innan stjórnkerfisins. Þá brást almenningur í París við með uppreisn og réðist á Bastilluna, fangelsi í París, og vann hana á sitt vald þremur dögur síðar. Í ágúst 1789 var lénsveldið afnumið og stuttu seinna var gefin út yfirlýsing um grunnréttindi mannsins að fyrirmynd bandarísku stjórnarskrárinnar. Næstu þrjú ár urðu átök um stjórn landsins, samhliða efnahagskreppu og uppþotum. Austurríki, Bretland, Prússland og fleiri erlend ríki reyndu að endurreisa einveldið með valdi, á sama tíma og margir franskir stjórnmálamenn töldu bestu leiðina til að varðveita hugsjónir byltingarinnar að flytja hana út til annarra landa. Frönsku byltingarstríðin hófust í apríl árið 1792 þegar franska löggjafarþingið lýsti Heilaga rómverska ríkinu stríði á hendur. Í september var konungsvaldið afnumið og fyrsta franska lýðveldið stofnað, og í janúar 1793 var Loðvík 16. tekinn af lífi með fallöxi.

Eftir uppreisn í París um mánaðarmótin maí-júní 1793 var stjórnarskráin afnumin og völdin færð frá þjóðfundinum til Velferðarnefndarinnar. Á tímum Ógnarstjórnarinnar voru um 16.000 „gagnbyltingarsinnar“ teknir af lífi. Þessu tímabili lauk í júlí 1794 þegar Maximilien Robespierre var bolað frá völdum og hann síðan tekinn af lífi. Til að takast á við áskoranir eins og uppreisnir konungssinna og óróa meðal almennings tók stjórn fimm manna stjórnarnefnd við völdum í nóvember 1795. Efnahagsleg stöðnun og pólitískar deilur einkenndu stjórn nefndarinnar, þótt Frakklandsher væri sigursæll, meðal annars vegna góðra herforingja á borð við Napoléon Bonaparte. Í nóvember 1799 tók Bonaparte við völdum þegar konsúlsdæmið var stofnað. Almennt eru endalok byltingarinnar miðuð við það.

Tenglar

• Siglaugur Brynleifsson (3. júní 1989). „Franska stjórnarbyltingin og aðdragandi hennar“. Lesbók Morgunblaðsins. 64 (21): 6–7.

  Þessi sögugrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.