Vilhjálmur Þór

Vilhjálmur Þór (f. á Æsustöðum í Eyjafirði 1. september 1899, d. 12. júlí 1972) var utanríkisráðherra Íslands 1942-44. Hann var forstjóri Sambands íslenskra samvinnufélaga (SÍS) og bankastjóri Seðlabanka Íslands. Hann sat í stjórn Alþjóðabankans 1962-64 sem fulltrúi ríkisstjórna Norðurlandanna.

Vilhjálmur fluttist til Akureyrar með foreldrum sínum 1904 og stundaði nám í Barnaskóla Akureyrar fjóra vetur. Hann var 12 ára þegar hann hóf að starfa sem sendisveinn hjá Kaupfélagi Eyfirðinga (KEA). Árið 1923 varð hann kaupfélagsstjóri KEA, 23 ára gamall, og gegndi því starfi til1938. Undir stjórn Vilhjálms hóf KEA rekstur mjólkursamlags, frystihúss, smjörlíkisgerðar, brauðgerðar, sápugerðar, kaffibætisgerðar og apóteks. Hann sat í bæjarstjórn Akureyrar fyrir Framsóknarflokkinn frá 1934 þar til hann fluttist frá Akureyri. Vilhjálmur var einn af stofnendum og fyrsti stórmeistari stúku Frímúrara á Akureyri.

Vilhjálmur sat í stjórn Sambands íslenskra samvinnufélaga (SÍS) 1936-1945 og var ráðinn framkvæmdastjóri fyrir þátttöku Íslands á heimssýningunni í New York 1939. Hann var skipaður ræðismaður Íslands í New York í Bandaríkjunum 23. apríl 1940 þegar aðalræðisskrifstofa Íslands var stofnuð þar. Hann hvatti bandarísk stjórnvöld til að telja Ísland til Vesturheims og veita landinu hervernd í samræmi við Monroe-kenninguna. Vilhjálmur varð bankastjóri Landsbanka Íslands 1. október 1940, banka í eigu ríkisins og stærsta viðskiptabanka SÍS. Í ágúst 1941 fór hann til Bandaríkjanna sem formaður í samninganefnd Íslands við Bandaríkin. Vilhjálmur Þór var í framboði fyrir Framsóknarflokkinn á Akureyri í Alþingiskosningunum 1942 en náði ekki kjöri.

Ferill

Utanríkisráðherra í utanþingstjórn

Vilhjálmur var utanríkisráðherra í utanþingsstjórn Björns Þórðarsonar 1942-44 sem Sveinn Björnsson skipaði, en Vilhjálmur Þór og Sveinn voru góðir vinir. Vilhjálmur hvatti til þess að Sveini yrði boðið í opinbera heimsókn til Bandaríkjanna og sagði Sveinn að leynilegur tilgangur fararinnar væri að hefja viðræður um framtíðarviðskipti og flugmál. Töldu bandarísk stjórnvöld brýnt að hefja samningaviðræður um herstöð á Íslandi því erfiðara kynni að reynast að semja eftir væntanlegar alþingiskosningar og brotthvarf Vilhjálms úr embætti. Alþingismenn tilkynntu Vilhjálmi fyrir brottför til Bandaríkjanna að hann hefði ekki umboð til samninga við Bandaríkjastjórn. Ráðherratíð Vilhjálms lauk 21. október 1944 og tók hann þá aftur við starfi bankastjóra Landsbankans. Hann hætti ekki afskiptum af stjórnmálum og 1945 hvatti hann sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi til að flýta beiðni um herstöðvar og einnig beitti hann sér fyrir stjórnarmyndun Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks, en þá var Nýsköpunarstjórnin starfandi. Sendiherra Bandaríkjanna vænti þess að í slíkri stjórn yrði „besti vinur Bandaríkjanna á Íslandi“, Vilhjálmur Þór, aftur utanríkisráðherra.

Vilhjálmur Þór var bankastjóra Landsbankans til loka ársins 1945 en þá tók hann við starfi forstjóra SÍS og sinnti því til ársins 1954. Í forstjóratíð Vilhjálms var ráðist í margar nýjungar hjá SÍS, m.a. var hafinn skiparekstur Sambandsins, Samvinnutryggingar stofnaðar auk Olíufélagsins. Þá var Samvinnusparisjóðurinn stofnaður sem síðar breyttist í Samvinnubanka Íslands. Erlendur Einarsson tók við forstjórastöðu SÍS af Vilhjálmi 1954 þegar Vilhjálmur varð bankastjóra Landsbankans í þriðja sinn. Erlendur segir í æviminningum sínum að Vilhjálmur Þór hafi þá látið þau orð falla að ekki væri verra fyrir Sambandið að hann væri í Landsbankanum, Sagpu Erlendur að Vilhjálmur hefði verið fyrirtækinu hliðhollur. Hann lét af störfum hjá Landsbankanum árið 1957 og var þá skipaður aðalbankastjóri Seðlabanka Íslands. Í tengslum við rannsókn á olíumálinu lét Vilhjálmur tímabundið af störfum árið 1960 að ósk þáverandi bankamálaráðherra. Vilhjálmur starfaði í Seðlabankanum til 1964 þegar hann var kosinn í stjórn Alþjóðabankans í Washington í Bandaríkjunum. Vilhjálmur vann í fjögur ár fyrir Alþjóðabankann og ferðaðist víða um þróunarlönd.

Olíumálið

Vilhjálmur Þór var ákærður árið 1962, þá bankastjóri Seðlabankans, í svonefndu olíumáli fyrir að hafa ráðstafað fé ólöglega þegar hann var stjórnarformaður Olíufélagsins. Málið vakti sérstaka athygli þar sem Vilhjálmur hafði verið æðsti yfirmaður gjaldeyriseftirlits á Íslandi síðan í ársbyrjun 1955. Í tilkynningu frá saksóknara sagði m.a. að Vilhjálmur væri ákærður ásamt öðrum fyrir að hafa ráðstafað háum fjárhæðum af innistæðu Olíufélagsins hf. á reikningum í Bandaríkjunum án leyfis gjaldeyrisyfirvalda. Inn á reikninginn voru færðar tekjur sem Olíufélagið hafði af því að leigja bandaríska hernum olíugeyma í Hvalfirði. Fyrsti leigusamningurinn var gerður 1950 og var það Vilhjálmur Þór sem samdi fyrir hönd Olíufélagsins. Yfirvöldum var ekki tilkynnt um tilvist reikningsins en árið 1955 komst gjaldeyriseftirlitið að því að Olíufélagið hefði tekjur af leigu olíugeymanna. Í dómi Héraðsdóms segir að árið 1954 hafi hinir ákærðu ákveðið að örva sölu á þeim bifreiðum sem SÍS hafði umboð fyrir og nýtt til þess fé Olíufélagsins á bandaríska bankareikningnum. Vilhjálmur var dæmdur til sektargreiðslu í héraðsdómi 1962 en árið 1964 sýknaði Hæstiréttur Vilhjálm þar sem meint sök hans taldist fyrnd en aðrir ákærðir í málinu voru dæmdir til greiðslu sekta og einn hlaut fangelsisdóm. Vilhjálmur hafði sagt sig úr stjórn Olíufélagsins áramótin 1954 og 1955 og taldi Hæstiréttur að telja ætti fyrningarfrest hans frá þeim tíma.

Tenglar

• Æviágrip á vef Alþingis
• Minning Vilhjálms Þórs, grein eftir Jón Sigurðsson
• Olíumálið og Vilhjálmur Þór, 14. jún. 2011 - 10:00 e. Jón Sigurðsson