Fjallkonan

Trérista gerð eftir þekktustu varðveittu myndrænu framsetningu fjallkonunnar. Tréristan var notuð sem formynd (e. frontispiece) annars bindis Icelandic Legends, þjóðsagnaútgáfu Eiríks Magnússonar og George E. J. Powell, sem kom út árið 1866.

Fjallkonan er þjóðartákngervingur Íslands. Þjóðartákngervingar eru manngervingar þjóðar eða lands. Frægir erlendir þjóðartákngervingar eru Sámur frændi, tákngervingur Bandaríkjanna og Britannía, tákngervingur Bretlands.

Saga Fjallkonunnar

Erlendur bakgrunnur

Á rómantíska tímabilinu kom upp í Evrópu hugmyndin um konu sem þjóðartákn. Á þessum tíma urðu til frægar táknmyndir eins og Híbernía, þjóðartáknmynd Írlands, Maríanne, þjóðartáknmynd Frakklands, og Germanía, þjóðartáknmynd Þýskalands. Hugmyndin um kventákngerving lands og þjóðar var þó ekki ný af nálinni en eldri dæmi eru til dæmis Róma, tákngervingur Rómaborgar á tímum Rómaveldis, og Britannía. Ólíkt kventákngervingum frá síðari öldum, þar á meðal Fjallkonunni, voru kventákngervingar fyrri aldar jafnan gyðjur. Kventákngervingar landa og þjóða hafa stundum verið tengdir við hugmyndina um móðir jörð.

Þróun fjallkonuímyndarinnar

Bjarni Thorarensen

Fyrsta þekkta notkun orðsins fjallkona er í kvæði Bjarna Thorarensen (1786–1841) Íslands minni:

Eldgamla Ísafold,

ástkæra fósturmold,

Fjallkonan fríð!

mögum þín muntu kær

meðan lönd gyrðir sær

og guma girnist mær,

gljár sól á hlíð.

Kvæðið var fyrst prentað árið 1819 en það er talið samið á Kaupmannahafnarárum Bjarna 1802–1811. Eins og í kvæðum margra íslenskra Hafnarstúdenta á rómantíska tímabilinu, þar á meðal þjóðskáldinu Jónasar Hallgrímssonar, birtist í Íslands minni heimþrá eftir fósturjörðinni. Í flestum útgáfum kvæðisins hefur sjöttu ljóðlínu kvæðisins breytt úr „og guma girnist mær“ í „gumar girnast mær“ en þann leshátt er aðeins að finna í einu handriti kvæðisins af fjórum sem gildi hafa. Í grein sem birtist í greinasafninu Speglanir: Konur í íslenskri bókmenntahefð og bókmenntasögu (2000) fjallaði Helga Kress um þessa breytingu sem er ekki í samræmi við eiginhandrit Bjarna. Hún telur að fyrri útgefendum og ýmsum öðrum karlfræðimönnum, þar á meðal Sigurði Nordal, hafi ekki þótt viðeigandi að fjallkonan væri gerandi ljóðsins og að hún girnist karla, eðlilegra væri að karlar girntust hana. Helga telur að ekki sé um að ræða vísun í kynferðislega löngun fjallkonunnar í karla heldur sé fjallkonan sem móðir sem elskar syni sína og vill fá þá aftur heim frá útlöndum.

Eggert Ólafsson

Hugmyndin um konu sem tákn Íslands er þó eldri en kvæði Bjarna Thorarensens. Elsta varðveitta dæmið um hugmyndina birtist samhliða kvæði Eggerts Ólafssonar Ofsjónir við jarðarför Lóvísu Drottningar 1752. Með kvæðinu fylgdi myndræn framsetning ofsjónarinnar, gerð af Eggerti sjálfum. Myndin sjálf hefur glatast enda gat Eggert ekki fengið hana prentaða vegna fjárskorts. Hins vegar er varðveitt löng og nákvæm lýsing af myndinni. Í fjórða kafla lýsingarinnar er kventáknmyndinni lýst:

Leingst uppí dalnum, þar sem áin kemr fram, sitr kona nokkur á steini; yfir höfði henni stendr skrifað Island; hún hefir yfir sér svarta kvennskykkju þraunga; undir stuttan niðrhlut, og silfrbelti um sig, þunna skó á fótum, lítinn stinnan kraga um hálsinn, hulið höfuð með svörtu silki, og kvennhatt með silfrskildi; þessi kona hefir með öllu sorgliga ásýnd, styðr vinstri hönd undir kinn og horfir upp til himins.

Við andlát Friðriks V Danakonungs árið 1766 samdi Eggert drápu og fylgdi henni einnig myndræn framsetning. Sú mynd hefur varðveist sem og útskýring Eggerts á myndmálinu. Konan, sem Eggert kallar ýmist Ísland eða íslenskuna, er í sams konar klæðum og þeim sem lýst er í Ofsjónum; dökkri síðhempu, með trafafald á höfði og barðastóran hatt þar ofan á. Eggert virðist ekki hafa notað heitið Fjallkonan en í lýsingu á 1766 myndinni nefnir hann hana móður. Mynd Eggerts má þó telja elstu myndrænu framsetninguna á kventákngerving Íslands.

Gunnlaugur Oddsson

Á næstu áratugum eftir að kvæði Bjarna Thorarensen birtist fetuðu mörg ljóðskáld í fótspor hans, meðal annars Sigurður Breiðfjörð, Jónas Hallgrímsson og Jón Thoroddsen. Gunnlaugur Oddsson, síðar dómkirkjuprestur, mun hafa fyrstur klætt Fjallkonuna í faldbúning. Fjallkona hans birtist í skálarkvæði ort fyrir minni Valgerðar Jónsdóttur biskupsfrúar í Kaupmannahöfn á jólum árið 1824. Í fyrstu tveimur erindum segir:

Röðulkrýnt (sá ég) roskið sprund

Reifað í hélu mjöll;

Hvirflaði log um ljófa grund

Leyptraði stjörnuhöll

Loguðu ljósin öll;

Landsmaðr vígðist lýðbiskup á Jólum.

Fannhvítum hreikti faldi hátt

Fjallkonan skörulig;

Brimskaflar lömdu brúði þrátt,

Brá ei við frosta rig.

Sízt var hún sorgarlig

Í suðurátt þá sjónareldar hvurfu.

Myndmál Gunnlaugs er mjög tengt náttúrunni en Fjallkonan er íklædd náttúrunni sjálfri: Hún er krýnd sólinni, reifuð snjó og höfuðbúnaður hennar er hvítur sem fönn.

Upphafleg vatnslitamynd Zwecker, sem tréristan var gerð eftir, nú varðveitt í háskólanum í Aberystwyth.

Johann Baptist Zwecker

Elsta prentaða mynd af Fjallkonunni birtist í enskri þýðingu íslenskra þjóðsagna, Icelandic Legends (1864-1866), og þekkt er mynd Benedikts Sveinbjarnarsonar Gröndal á minningarspjaldi um þjóðhátíðina 1874.

Elsta þekkta myndin af Fjallkonunni var forsíðumynd á bók enskra þýðinga íslenskra þjóðsagna, gefin út af Eiríki Magnússyni og G. E. J. Powell, Icelandic Legends, Collected by Jón Arnason (1846-66). Myndin er gerð eftir vatnslitamynd þýska myndlistamannsins Johann Baptist Zwecker eftir lýsingu Eiríks. Eiríkur lýsti myndinni í bréfi til Jóns Sigurðssonar (11 Apríl 1866) sem svo:

Konumyndin á að tákna Ísland, því hefur hún ískórónu á höfði, sem eldar gjósa upp úr. Á öxl hennar er hrafninn, Íslands einkennilegasti fugl, Óðins forni vin og skáldanna eftirlætisgoð, fréttafugl mikill og margkunnugur. Yfir sjónum flögrar már, en yfir brimsævi tíma og sögu berast rúnakefli að landi eða upp í fang konunni, og hefur hún þegar náð einu þeirra. Þetta átti svo sem að vera symbolum (tákn) bókmenntalandsins og sögulandsins okkar. Yfir er nótt og stirndur himinn og máninn uppi. Á bak við eru fjöll, tunglroðin á eggjunum.

Málverkið sjálft er varðveitt í háskólanum í Aberystwyth, Wales. Það var áður í eigu Powell, en hann ánafnaði háskólanum málverkið ásamt fleiri eigum sínum þegar hann lést 1882.

Fjallkonan á 17. júní

Kona í gervi Fjallkonunnar kom fyrst fram á Íslendingadeginum í Winnipeg í Kanada 1924 og eftir lýðveldisstofnun á Íslandi 1944 hefur kona í skautbúningi jafnan flutt ávarp fjallkonunnar við hátíðahöld á 17. júní. Margar konur hafa tekið að sér hlutverk Fjallkonunnar og við hátíðarhöld á Austurvelli í Reykjavík er hlutverkið jafnan í höndum ungrar leikkonu.

Fyrsta Fjallkonan á Íslandi var hin 18 ára gamla Kristjana Milla Thorsteinsson, barnabarn Hannesar Hafsteins og var hún valin til þess að flytja ávarp fjallkonunnar á Lýðveldishátíðinni á Þingvöllum árið 1944 en ekkert varð af ávarpi hennar þrátt fyrir að hún hafi beðið uppábúin eftir að verða kölluð á svið. Sú skýring var gefin að vegna veðurs hefði ekki verið unnt að flytja ávarpið og mun það hafa verið ákvörðun þeirra sem skipulögðu hátíðarhöldin og tekin án samráðs við Kristjönu sjálfa. Í umfjöllun fjölmiðla í kjölfar lýðveldishátíðarinnar var talsvert fjallað um fjarveru fjallkonunnar en þó skýrt tekið fram að ekki væri við hana sjálfa að sakast. Rannveig Kristjánsdóttir húsmæðrakennari og þekkt kvenréttindakona, taldi fjarveru fjallkonununnar táknræna fyrir stöðu kvenna og ósýnileika þeirra við stjórnun landsins. Árið 2019 varð Al­dís Amah Hamilt­on, fyrst kvenna af erlendum uppruna, valin til að flytja ávarp Fjallkonunnar við hátíðarhöldin að Austurvelli. Áður höfðu konur af erlendum uppruna verið í hlutverki Fjallkonunnar við hátíðarhöld á 17. júní í öðrum bæjarfélögum, til dæmis árið 2002 er Brynja Muditha Dan Gunnarsdóttir flutti ávarp Fjallkonunnar í Hafnarfirði.

Fjallkonutal í Reykjavík

Ár	Fjallkona
2023	Arndís Hrönn Egilsdóttir
2022	Sylwia Zajkowska
2021	Hanna María Karlsdóttir
2020	Edda Björgvinsdóttir
2019	Aldís Amah Hamilton
2018	Sigrún Edda Björnsdóttir
2017	Þóra Einarsdóttir
2016	Linda Ásgeirsdóttir
2015	Katla Margrét Þorgeirsdóttir
2014	Valgerður Guðnadóttir
2013	Selma Björnsdóttir
2012	Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir
2011	Vigdís Hrefna Pálsdóttir
2010	Unnur Ösp Stefánsdóttir
2009	Elva Ósk Ólafssdóttir
2008	Elma Lísa Gunnarsdóttir
2007	Sólveig Arnarsdóttir
2006	Elsa G Björnsdóttir og Tinna Hrafnsdóttir
2005	Þrúður Vilhjálmsdóttir
2004	Brynhildur Guðjónsdóttir
2003	Inga María Valdemarsdóttir
2002	Nína Dögg Filippusdóttir
2001	Þórunn Lárusdóttir
2000	Jóhanna Vigdís Arnardóttir
1999	Þórey Sigþórsdóttir
1998	Helga Braga Jónsdóttir
1997	Halldóra Geirharðsdóttir
1996	Margrét Vilhjálmsdóttir
1995	Sigrún Sól Ólafsdóttir
1994	Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir
1993	Ólafía Hrönn Jónsdóttir
1992	Halldóra Rósa Björnsdóttir
1991	Margrét Kristín Pétursdóttir
1990	María Ellingsen
1989	María Sigurðardóttir
1988	Þórdís Arnljótsdóttir
1987	Guðný Ragnarsdóttir
1986	Sigurjóna Sverrisdóttir
1985	Sólveig Pálsdóttir
1984	Guðrún Þórðardóttir
1983	Lilja Þórisdóttir
1982	Helga Jónsdóttir
1981	Helga Þ. Stephensen
1980	Saga Jónsdóttir
1979	Tinna Gunnlaugsdóttir
1978	Edda Þórarinsdóttir
1977	Ragnheiður Steindórsdóttir
1976	Helga Bachmann (2)
1975	Anna Kristín Arngrímsdóttir
1974	Halla Guðmundsdóttir
1973	Valgerður Dan Jónsdóttir (2)
1972	Margrét Helga Jóhannsdóttir
1971	Kristbjörg Kjeld (2)
1969	Valgerður Dan Jónsdóttir
1968	Brynja Benediktsdóttir
1967	Sigríður Þorvaldsdóttir
1966	Margrét Guðmundsdóttir
1965	Guðrún Ásmundsdóttir
1964	Gerður Hjörleifsdóttir (2)
1963	Kristín Anna Þórarinsdóttir
1962	Kristbjörg Kjeld
1961	Sigríður Hagalín
1960	Þóra Friðriksdóttir
1959	Bryndís Pétursdóttir
1958	Helga Bachmann
1957	Helga Valtýsdóttir
1956	Anna Guðmundsdóttir
1955	Guðbjörg Þorbjarnadóttir
1954	Gerður Hjörleifsdóttir
1953	Herdís Þorvaldsdóttir
1952	Þóra Borg
1951	Guðrún Indriðadóttir
1950	Arndís Björnsdóttir
1949	Regína Þórðardóttir
1948	Anna Borg
1947	Alda Möller
1944	Kristjana Milla Thorsteinsson

Önnur notkun Fjallkonuhugtaksins

Samnefnt tímarit var gefið út, fyrst hálfsmánaðarlega og síðar vikulega, í Reykjavík frá 1884 til 1911.

Tenglar

• „Hver er uppruni fjallkonunnar og hvaða hlutverki gegnir hún?“. Vísindavefurinn.
• Eldgamla Ísafold
• Fjallkonutal