Elri

Elri
	; Blöð á Gráelri (Alnus incana)
Vísindaleg flokkun
Ríki:	Jurtaríki (Plantae);
Fylking:	Dulfrævingar (Magnoliophyta);
Flokkur:	Tvíkímblöðungar (Magnoliopsida);
Ættbálkur:	Beykibálkur (Fagales);
Ætt:	Birkiætt (Betulaceae);
Ættkvísl:	Alnus; Mill.
	; Útbreiðsla elris
Tegundir
	Um 20-30 tegundir

Elri ^[1] eða ölur (fræðiheiti: Alnus) er ættkvísl blómplantna af birkiætt (Betulaceae). Í ættkvíslinni eru um 30 tegundir af trjám og runnum. Elri hefur aðallega útbreiðslu á norðurhveli en til eru elritegundir við Andesfjöll og í Suður-Asíu.

Orðsifjar[breyta | breyta frumkóða]

Nafnið elri eða ölur er af er upprunnið úr forngermönsku rótinni^[2] aliso og aluz. Ættkvíslarheitið Alnus er gamalt latneskt heiti yfir elri. Bæði latínuheitið og germanska heitið koma úr frum-indóevrópsku rótinni el-, í merkingunni "rauður" eða "brúnn", sem er einnig er rótin fyrir orðin elgur og álmur.^[3] Beyging heitisins ölur á íslensku er í eintölu: nf. ölur, þf. ölur, þgf. ölri ef. ölurs.

Á Íslandi[breyta | breyta frumkóða]

Elri beislar næringarefnið nitur úr andrúmsloftinu með hjálp rótargerla við ræturnar. Elritegundir eru landnemaplöntur og geta því hentað vel til landgræðslu. Hérlendis hefur einkum sitkaelri verið reynt í landgræðslu.

Tegundir sem reyndar hafa verið á Íslandi eru m.a.:

Gráelri (Alnus incana): Evrópsk tegund sem vex allt að norður-Noregi. Einstofna tré með breiða krónu.
Blæelri (Alnus incana subsp. tenuifolia): Norður-amerísk undirtegund gráelris.
Sitkaelri (Alnus viridis subsp. sinuata): Runnkennt og margstofna tré, ættað frá vesturströnd Ameríku.
Svartelri/Rauðelri (Alnus glutinosa): Evrópsk tegund. Þrífst á blautum svæðum.
Ryðelri (Alnus rubra)^[4]: Norður-amerísk tegund. Stórvaxnasta elritegundin. Verður allt að 20-30 metra hátt tré.

Reklar á elri í maí 2008 í Grasagarði Reykjavíkur.

Gráelri í Grasagarði Reykjavíkur

Þessar tegundir þrífast vel á Íslandi og á rýru land. Þær þrífast samt best þar sem grunnvatn stendur hátt. Á mjög þurrum melum eiga þær oft erfitt fyrstu árin.^[5]

Flokkun[breyta | breyta frumkóða]

Ættkvíslin skiptist í þrjár undirættkvíslir (subgenera):

Subgenus Alnus:

Alnus acuminata Kunth — Mexíkó, mið og suður Ameríka.
Alnus cordata (Loisel.) Duby — Ítalía, Albanía, Korsíka.
Alnus cremastogyne Burkill — Kína.
Alnus firma Siebold & Zucc. — Buskölur - Kyūshū eyja í Japan
Alnus glutinosa (L.) Gaertn. — Rauðölur/Svartölur - Evrópa, mið Asía.
Alnus hirsuta (Spach) Rupr. — Hæruölur - Japan, Kórea, Manchuria, Síbería, austast í Rússlandi
Alnus incana (L.) Moench — Gráölur - Evrasía, Norður Ameríka
- Alnus incana ssp. incana - Gráölur
- Alnus incana ssp. hirsuta (Spach) Á. & D.Löve (=A. hirsuta Spach)- Hæruölur
- Alnus incana ssp. rugosa (Du Roi) R.T.Clausen (=A. rugosa Du Roi)- Vætuölur
- Alnus incana ssp. tenuifolia (Nutt.) Breitung (=A. tenuifolia Nutt.)- Blæölur
Alnus japonica (Thunb.) Steud. — Mýraölur - Japan, Kórea, Taiwan, austur Kína, austast í Rússlandi
Alnus jorullensis Kunth — Mexíkó, Guatemala, Hondúras.
Alnus mandshurica (Callier) Hand.-Mazz. — austast í Rússlandi, norðaustur Kína, Kórea
Alnus matsumurae Callier — Honshū eyja í Japan
Alnus nepalensis D.Don — Himalaja, Tíbet, Yunnan, Nepal, Bhutan, Myanmar, Thailand.
Alnus oblongifolia Torr. — Arizona, Nýja Mexíkó, Sonora, Chihuahua
Alnus orientalis Decne. — suður Tyrkland, norðvestur Sýrland, Kýpur, Líbanon, Palestína, Íran
Alnus pendula Matsum. — Hengiölur - Japan, Kórea
Alnus rugosa (Du Roi) Spreng. — Vætuölur - norðaustur N-Ameríka

Blöð á Alnus incana subsp. rugosa

Alnus rhombifolia Nutt. — Bandaríkin (Kalifornía, Nevada, Oregon, Washington, Idaho, Montana)
Alnus rubra Bong. — Ryðölur - N-Ameríka (Alaska, Yukon, Breska Kólumbía, Kalifornía, Oregon, Washington, Idaho, Montana.)
Alnus serrulata (Aiton) Willd. — Sagölur - austur N-Ameríka

Blöð á Alnus serrulata

Alnus sieboldiana Matsum. — Japan, Ryukyu eyjar
Alnus subcordata C.A.Mey. — Kákasus, Íran
Alnus tenuifolia Nutt. — Blæölur - norðvestur N-Ameríka
Alnus trabeculosa Hand.-Mazz. — Kína, Japan

Subgenus Clethropsis.

Alnus formosana (Burkill) Makino — Formósuölur - Taívan
Alnus maritima (Marshall) Muhl. ex Nutt. — Strandölur - Bandaríkin (Georgía, Delaware, Maryland, Oklahoma).
Alnus nitida (Spach) Endl. — vestur Himalaja, Pakistan, Indland, Nepal.

Subgenus Alnobetula.

Grænelri (Alnus viridis)

Alnus alnobetula (Ehrh.) K.Koch
Alnus viridis (Chaix) DC. 1805) — Tempruð og kuldabeltissvæði Evrópu, Asíu og N-Ameríku.
- Alnus viridis ssp. crispa (Ait.) Turrill.- Grænölur - norðaustur N-Ameríka, S Grænland
- Alnus viridis ssp. fruticosa (Rupr.) Nyman- Hrísölur - Síbería, Mansjúría
- Alnus viridis ssp. maximowiczii - Fjallölur - Japan
- Alnus viridis ssp. sinuata (Regel) Á.Löve & D.Löve- Sitkaölur - vestur N-Ameríka og lengst í norðaustur Síberíu
- Alnus viridis ssp. viridis (Regel) Á.Löve & D.Löve- Kjarrölur - mið Evrópa


Óvíst með undirætt

Alnus djavanshirii H.Zare: Íran
Alnus dolichocarpa H.Zare, Amini & Assadi: Íran
Alnus fauriei H.Lév. & Vaniot: Honshu eyja í Japan
Alnus ferdinandi-coburgii C.K.Schneid.: suður Kína
Alnus glutipes (Jarm. ex Czerpek) Vorosch.: Yakutiya hérað í Síberíu
Alnus hakkodensis Hayashi: Honshu eyja í Japan
Alnus henryi C.K.Schneid.: Taívan
†Alnus heterodonta (Newberry) Meyer & Manchester 1987: Oligocene steingervingur í Oregon
Alnus lanata Duthie ex Bean: Sichuan í Kína
Alnus mairei H.Lév.: Yunnan í Kína
Alnus maximowiczii Callier - Fjallölur - Japan, Kórea, austast í Rússlandi
Alnus paniculata Nakai: Kórea
Alnus serrulatoides Callier: Japan
Alnus vermicularis Nakai: Kórea

Blendingar[breyta | breyta frumkóða]

Alnus × elliptica Req.—Ítalía. (A. cordata × A. glutinosa)
Alnus × fallacina Callier—Ohio, New York ríki, Vermont, New Hampshire, Maine. (A. incana subsp. rugosa × A. serrulata)
Alnus × hanedae Suyinata—Japan. (A. firma × A. sieboldiana)
Alnus × hosoii Mizush.—Japan. (A. maximowiczii × A. pendula)
Alnus × mayrii Callier—austast í Rússlandi, Japan. (A. hirsuta × A. japonica)
Alnus × peculiaris Hiyama—Kyūshū eyju í Japan. (A. firma × A. pendula)
Alnus × pubescens Tausch.—Norður og mið Evrópa. (A. glutinosa × A. incana)
Alnus × suginoi Sugim.—Japan. (A. hirsuta × A. serrulatoides)

Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]

↑ Beygingarlýsing íslensks nútímamáls
↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=alder&allowed_in_frame=0
↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=elk&allowed_in_frame=0
↑ Elritegundir Geymt 2017-10-27 í Wayback Machine Skógræktin. Skoðað 18. janúar, 2016.
↑ Elri gæti komið í stað lúpínu. Vísir. Skoðað 27. maí, 2016.

Wikilífverur eru með efni sem tengist

Elri

Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist

Elri

Þessi líffræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.

[1] Beygingarlýsing íslensks nútímamáls

[2] ttp://www.etymonline.com/index.php?term=alder&allowed_in_frame=0

[3] ttp://www.etymonline.com/index.php?term=elk&allowed_in_frame=0

[4] Elritegundir Geymt 2017-10-27 í Wayback Machine Skógræktin. Skoðað 18. janúar, 2016.

[5] Elri gæti komið í stað lúpínu. Vísir. Skoðað 27. maí, 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]