Efnatákn
Efnatákn frumefnanna eru skammstafanir sem notaðar eru til að einfalda framsetningu ritaðra efnaformúla. Þessar skammstafanir eru ákveðnar af Alþjóðasamtökum um fræðilega og hagnýta efnafræði (enska: International Union of Pure and Applied Chemistry, skammstafað IUPAC). Efnatáknin eru ýmist einn eða tveir bókstafir úr latneska stafrófinu.
Núverandi kerfi efnatákna var búið til af Jöns Jakob Berzelius árið 1816. Áður höfðu efnafræðingar notast við myndtákn sem sum hver höfðu verið notuð frá miðöldum í alkemíu. Dæmi um slíkt er táknið fyrir plánetuna Merkúr ☿ sem var tákn fyrir kvikasilfur.
Alþjóðleg heiti margra frumefna eru fengin úr latínu eða grísku. Stundum er það vegna þess að efnið sem um ræðir var þekkt frá klassískri fornöld, en seinni tíma nöfn fylgja sömu formúlu. Þannig er efnatáknið fyrir blý, Pb, stytting á latneska orðinu yfir blý: plumbum; Hg er stytting á gríska orðinu yfir kvikasilfur, hydrargyros; og He er stytting á helium sem er nýlatneskt heiti fyrir helín, en það frumefni var uppgötvað á síðari hluta 19. aldar. Ein undantekning er frá þeirri reglu að nota stafi úr latneska stafrófinu; efnatáknið fyrir volfram, W, er dregið af þýska orðinu wolfram, frá wolf rahm „úlfarjómi“.
Þegar ný frumefni eru búin til á tilraunastofu fá þau þriggja stafa tímabundið efnatákn. Þannig fékk frumefnið hassín í fyrstu efnatáknið Uno, sem var stytting á unniloctium og var opinbert efnatákn efnisins frá 1979 til 1996 þegar það fékk efnatáknið Hs.
Viðurkennd efnatákn
[breyta | breyta frumkóða]Listi yfir frumefni | |||
---|---|---|---|
Z | Efnatákn | Nafn | Uppruni nafns[1][2][3] |
1 | H | Vetni | Gríska hydro- og -gen sem merkir „vatnsmyndari“. |
2 | He | Helín | Gríska hḗlios „sólin“. |
3 | Li | Litín | Gríska líþos „steinn“. |
4 | Be | Beryllín | Berýl er steind sem dregur nafn sitt af Belur á Suður-Indlandi. |
5 | B | Bór | Bórax, steind sem dregur nafn sitt af arabíska orðinu بورق bawraq. |
6 | C | Kolefni | Latína carbo „kol“. |
7 | N | Köfnunarefni | Gríska nítron og -gen sem merkir „saltpéturmyndari“. |
8 | O | Súrefni | Gríska oxy- og -gen sem merkir „sýrumyndari“. |
9 | F | Flúor | Latína fluere „að flæða“. |
10 | Ne | Neon | Gríska néon „nýr“. |
11 | Na | Natrín | Nýlatína natrium, úr þýsku natron. |
12 | Mg | Magnesín | Magnesía er hérað í Grikklandi. |
13 | Al | Ál | Latína alumen „beiskt salt“, „álún“. |
14 | Si | Kísill | Latína silex „hrafntinna“. |
15 | P | Fosfór | Gríska fōsfóros „ljósberi“. |
16 | S | Brennisteinn | Latína sulphur „brennisteinn“. |
17 | Cl | Klór | Gríska chlōrós „grængulur“. |
18 | Ar | Argon | Gríska argós „óvirkur“. |
19 | K | Kalín | Arabíska al-qalyah „plöntuaska“. |
20 | Ca | Kalsín | Latína calx kalk. |
21 | Sc | Skandín | Latína Scandia „Skandinavía“. |
22 | Ti | Títan | Títanar voru synir jarðargyðjunnar í grískri goðafræði. |
23 | V | Vanadín | Norræna Vanadís er eitt af nöfnum Freyju. |
24 | Cr | Króm | Gríska chróma „litur“. |
25 | Mn | Mangan | Úr latínu magnesia negra, sbr. Magnesín. |
26 | Fe | Járn | Latína ferrum „járn“. |
27 | Co | Kóbalt | Þýska Kobold, hrekkjóttur dvergur í þýskri þjóðtrú. |
28 | Ni | Nikkel | Þýska Nickel, hrekkjóttur álfur í þýskri þjóðtrú. |
29 | Cu | Kopar | Latína cuprum, úr grísku Κύπρος Kýpros „Kýpur“. |
30 | Zn | Sink | Líklega úr þýsku Zinke „fleinn“, „tönn“, þótt sumir hafi stungið upp á persneska orðinu سنگ sang „steinn“. |
31 | Ga | Gallín | Latína Gallia „Gallía“. |
32 | Ge | German | Latína Germania „Germanía“. |
33 | As | Arsen | Gríska ἀρσενικόν arsenikón „gult arsenik“ frá fornírönsku tökuorði *zarniya-ka „gylltur“. |
34 | Se | Selen | Gríska σελήνη selḗnē „tunglið“. |
35 | Br | Bróm | Gríska βρῶμος brômos „óþefur“. |
36 | Kr | Krypton | Gríska κρυπτός kryptós „dulinn“. |
37 | Rb | Rúbidín | Latína rubidus „djúprauður“. |
38 | Sr | Strontín | Strontian, þorp í Skotlandi. |
39 | Y | Yttrín | Ytterby, þorp í Svíþjóð. |
40 | Zr | Sirkon | Steindin sirkon. |
41 | Nb | Níóbín | Níóbe, dóttir Tantalusar í grískri goðafræði. |
42 | Mo | Mólýbden | Gríska μολύβδαινα molýbdaina „blýstykki“, frá μόλυβδος mólybdos „blý“. |
43 | Tc | Teknetín | Gríska τεχνητός tekhnētós „tilbúinn“. |
44 | Ru | Rúten | Nýlatína Rútenía „Rússland“. |
45 | Rh | Ródín | Gríska ῥοδόεις hrodóeis „rósrauður“, frá ῥόδον hródon „rós“. |
46 | Pd | Palladín | Loftsteinninn Pallas sem á þeim tíma var talinn vera reikistjarna. |
47 | Ag | Silfur | Latína argentum. |
48 | Cd | Kadmín | Nýlatína cadmia, eftir Kadmosi konungi. |
49 | In | Indín | Latína indicum „indigó“. |
50 | Sn | Tin | Latína stannum. |
51 | Sb | Antimon | Latína stibium „stibnít“. |
52 | Te | Tellúr | Latína tellus „jörð“. |
53 | I | Joð | Gríska ἰοειδής ioeidḗs „fjóla“. |
54 | Xe | Xenon | Gríska ξένον xénon, hvorugkynsmynd ξένος xénos „framandi“. |
55 | Cs | Sesín | Latína caesius „himinblár“. |
56 | Ba | Barín | Gríska βαρύς barýs „þungur“. |
57 | La | Lantan | Gríska λᾰνθᾰ́νειν lantþánein „falinn“. |
58 | Ce | Serín | Dvergreikistjarnan Seres, sem á þeim tíma var álitin reikistjarna. |
59 | Pr | Praseódým | Gríska πράσιος prásios + δίδυμος dídymos „grænn tvíburi“. |
60 | Nd | Neódým | Gríska νέος néos + δίδυμος dídymos „nýr tvíburi“. |
61 | Pm | Prómetín | Prómeþeifur í grískri goðafræði. |
62 | Sm | Samarín | Eftir steindinni samarskíti sem aftur heitir eftir rússneska námaforstjóranum Vasilíj Samarskíj-Bykhovets. |
63 | Eu | Evrópín | Latína Europa „Evrópa“. |
64 | Gd | Gadólín | Eftir steindinni gadólíníti sem aftur heitir eftir finnska efnafræðingnum Johan Gadolin. |
65 | Tb | Terbín | Ytterby, þorp í Svíþjóð. |
66 | Dy | Dysprósín | Gríska δυσπρόσιτος dysprósitos „torsóttur“. |
67 | Ho | Hólmín | Nýlatína Holmia „Stokkhólmur“. |
68 | Er | Erbín | Ytterby, þorp í Svíþjóð. |
69 | Tm | Túlín | Latína Thule óþekktur staður í norðri. Mögulega Ísland. |
70 | Yb | Ytterbín | Ytterby, þorp í Svíþjóð. |
71 | Lu | Lútetín | Latína Lutetia „París“. |
72 | Hf | Hafnín | Nýlatína Hafnia „Kaupmannahöfn“. |
73 | Ta | Tantal | Tantalos var faðir Níóbe í grískri goðafræði. |
74 | W | Volfram | Þýska Wolfram eftir steindinni volframít. |
75 | Re | Renín | Latína Rhenus „Rínarfljót“. |
76 | Os | Osmín | Gríska ὀσμή osmḗ „lykt“. |
77 | Ir | Iridín | Gríska regnbogagyðjan Íris. |
78 | Pt | Platína | Spænska platina „smásilfur“, frá plata „silfur“. |
79 | Au | Gull | Latína aurum. |
80 | Hg | Kvikasilfur | Gríska ὑδράργυρος hydrárgyros „silfurvatn“. |
81 | Tl | Þallín | Gríska θαλλός þallós „nýgræðlingur“. |
82 | Pb | Blý | Latína plumbum. |
83 | Bi | Bismút | Þýska Wismut, frá weiß Masse „hvítur massi“. |
84 | Po | Pólon | Latína Polonia „Pólland“, heimaland Marie Curie. |
85 | At | Astat | Gríska ἄστατος ástatos „óstöðugur“. |
86 | Rn | Radon | Radín. |
87 | Fr | Fransín | Frakkland. |
88 | Ra | Radín | Úr latínu radius „geisli“. |
89 | Ac | Aktín | Gríska ἀκτίς aktís „geisli“. |
90 | Th | Þórín | Þór, norrænn þrumuguð. |
91 | Pa | Prótaktín | Úr grísku πρῶτος prôtos „fyrir“ + aktín, sem myndast við niðurbrot prótaktíns. |
92 | U | Úran | Úranus, sjöunda reikistjarna sólkerfisins. |
93 | Np | Neptúnín | Neptúnus, áttunda reikistjarna sólkerfisins. |
94 | Pu | Plútóníum | Dvergplánetan Plútó, sem á þeim tíma var álitin níunda reikistjarna sólkerfisins. |
95 | Am | Ameríkín | Ameríka, þar sem efnið var fyrst búið til. |
96 | Cm | Kúrín | Pierre Curie og Marie Curie, franskir eðlisfræðingar. |
97 | Bk | Berkelín | Berkeley í Kaliforníu, þar sem efnið var fyrst búið til. |
98 | Cf | Kalifornín | Kalifornía, þar sem efnið var fyrst búið til. |
99 | Es | Einsteinín | Albert Einstein, þýskur eðlisfræðingur. |
100 | Fm | Fermín | Enrico Fermi, ítalskur eðlisfræðingur. |
101 | Md | Mendelevín | Dmítríj Mendelejev, rússneskur efnafræðingur. |
102 | No | Nóbelín | Alfred Nobel, sænskur efnafræðingur. |
103 | Lr | Lárensín | Ernest O. Lawrence, bandarískur eðlisfræðingur. |
104 | Rf | Rutherfordín | Ernest Rutherford, nýsjálenskur efnafræðingur. |
105 | Db | Dubnín | Dubna, Rússlandi, þar sem Joint Institute for Nuclear Research er staðsett. |
106 | Sg | Seborgín | Glenn T. Seaborg, bandarískur eðlisfræðingur. |
107 | Bh | Bórín | Niels Bohr, danskur eðlisfræðingur |
108 | Hs | Hassín | Nýlatneska heitið Hassia, yfir Hesse (fylki í Þýskalandi). |
109 | Mt | Meitnerín | Lise Meitner, austurrískur eðlisfræðingur. |
110 | Ds | Darmstadtín | Darmstadt í Þýskalandi, þar sem efnið var fyrst búið til. |
111 | Rg | Röntgenín | Wilhelm Conrad Röntgen, þýskur eðlisfræðingur. |
112 | Cn | Kópernikín | Nikulás Kópernikus, pólskur stjörnufræðingur. |
113 | Nh | Nihonín | 日本 Nihon er heiti yfir Japan þar sem efnið var fyrst búið til. |
114 | Fl | Flerovín | Flerov Laboratory of Nuclear Reactions, er hluti af Joint Institute for Nuclear Research, þar sem efnið var fyrst búið til. Rannsóknarstofan er nefnd eftir rússneska eðlisfræðingnum Georgíj Fljerov. |
115 | Mc | Moskóvín | Moskvuhérað, Rússlandi, þar sem efnið var fyrst búið til. |
116 | Lv | Livermorín | Lawrence Livermore National Laboratory í Livermore (Kaliforníu), sem bjó til efnið í samstarfi við Joint Institute for Nuclear Research. |
117 | Ts | Tennessín | Tennessee í Bandaríkjunum. |
118 | Og | Oganesson | Júríj Oganessian, rússneskur eðlisfræðingur. |
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ „Periodic Table – Royal Society of Chemistry“. www.rsc.org (enska).
- ↑ „Online Etymology Dictionary“. etymonline.com (enska).
- ↑ Emelía Eiríksdóttir (24.9.2010). „Hvað heita öll frumefnin?“. Vísindavefurinn.