Sagnadans

Færeyskur hringdans. Sagnadansahefðin lifir enn góðu lífi í Færeyjum. Á Íslandi hefur hún átt í vök að verjast, m.a. vegna mótstöðu kirkjunnar gagnvart dansinum fyrr á öldum.

Sagnadansar (líka kallaðir fornir dansar, íslensk fornkvæði eða danskvæði) eru epísk miðaldadanskvæði sem sungin voru hér á landi við hópdans eða hringdans fyrr á öldum. Sagnadansar, sem í raun eru samevrópskur arfur, urðu afar vinsælir á Norðurlöndunum og lifa enn góðu lífi í Færeyjum. Í Færeyjum kallast sagnadansar einfaldlega „kvæði". Á Íslandi eru sagnadansar einnig gjarnan þekktir undir nafninu vikivakar en ekki má rugla þeim saman við svokölluð vikivakakvæði þar sem slík danskvæði eru lýrísk.

Varðveittir sagnadansar á Íslandi eru u.þ.b. 110 talsins og fjallaði Vésteinn Ólason bókmenntafræðingur (prófessor emeritus) um þá flesta í doktorsritgerð sinni sem hann varði árið 1982. Einstakir sagnadansar teljast séríslenskir og má sem dæmi nefna Gunnars kvæði á Hlíðarenda og Tristrams kvæði. Vinsælasti sagnadansinn hér á landi er þó vafalaust Ólafur liljurós.

Óvíst er hvenær Íslendingar kynntust fyrst sagnadönsum en talið er að það hafi verið á kaþólskum tíma eða fyrir siðaskiptin. Þeir voru þó ekki skráðir fyrr en á 17. öld og síðar. Þeir voru því hluti af munnlegri hefð í nokkrar aldir.

Sögusvið kvæðanna er oft ástir og samskipti kynjanna. Þá voru kvæði af riddurum og frúm sérstaklega vinsæl hér á landi en mun minna er til af svokölluðum kappakvæðum. Talið er að kvæði af köppum hafi mun fremur fallið undir hatt rímna hér á landi, ólíkt í Færeyjum. Þar eru þau geysimörg og má þar t.d. nefna Orminn langa sem Færeyingar syngja á Ólafsvöku og Regin smið.

Höfundar kvæðanna eru óþekktir en kvæðin eiga sér hliðstæður á Norðurlöndum, Bretlandi og víðar. Lítið er um stuðlasetningu nema í viðlagi en sérhljóða hálfrím tíðkast.

Þjóðlög við sagnadansa

Nokkur sagnadansalög birti Bjarni Þorsteinsson, prestur á Siglufirði og þjóðlagasafnari, í riti sínu Íslenzkum þjóðlögum.

Sagnadansar lifðu enn á vörum örfárra Íslendinga til sveita um miðja 20. öld þegar þjóðfræðingar á vegum Stofnunar Árna Magnússonar ferðuðust um landið með segulbandstæki að vopni sem þá var nýjung. Segulböndin eru nú varðveitt í Árnagarði. Þá gátu sumir þessara heimildarmanna sýnt tóndæmi. Dæmi um sagnadansa og sagnadansalög sem lifðu enn á vörum einstaklinga um miðja 20. öld, samkvæmt þessum rannsóknum, má nefna Ásu kvæði, Draumkvæði, Harmabótar kvæði, Ólaf liljurós, Prestkonukvæði, Tófukvæði, Vallarakvæði systrabana, ofl.

Flokkun sagnadansa á Íslandi

• Kvæði af riddurum og frúm
• Kvæði af köppum og helgum mönnum
• Gamankvæði

Dæmi um sagnadansa á Íslandi

• Ásu dans
• Ásu kvæði
• Draumkvæði (Stjúpmóðurkvæði)
• Elenar ljóð
• Gunnars kvæði á Hlíðarenda
• Gunnbjarnar kvæði
• Ólafur liljurós
• Harmabótar kvæði
• Hildibrands kvæði
• Húfukvæði
• Hörpu kvæði
• Karlamagnúsar kvæði
• Klerks kvæði
• Konuríki
• Kvæði af Loga í Vallarhlíð
• Prestkonukvæði
• Svíalín og hrafninn
• Taflkvæði
• Tófukvæði
• Tristrams kvæði
• Vallarakvæði systrabana

Tengt efni

• Vikivaki
• Vikivakakvæði
• Vikivakaleikir
• Þjóðdans

Heimildir

• Jón Samsonarson (2002). Ljóðmál : fornir þjóðlífsþættir. Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi. ISBN 9979-819-79-0.
• Vésteinn Ólason (1982). „The Traditional Ballads of Iceland“. Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi.
• Sigríður Þ. Valgeirsdóttir (2010). Íslenskir söngdansar í þúsund ár. Háskólaútgáfan.