Sagnorð

Sagnorð eða sagnir (skammstafað sem so.) eru orð sem lýsa atburðum. Þegar sögn er tiltekin ein og sér er nafnháttarmerkið að oft haft á undan henni og endar hún þá ofast á -a (að lesa, að skrifa, að syngja). Þetta kallast nafnháttur sagnarinnar. Þá hafa sagnir í íslensku sterka, veika og blandaða beygingu. Sagnir hafa þrjú einkenni:

Merkingarleg einkenni: Sagnir tákna það sem gerist eða það sem gerðist; og því er oft sagt að þær lýsi atburðum. Þær geta líka táknað ástand frekar en atburð og lýsa því sem er eða var.
Bollinn datt á gólfið.

Drengurinn svaf lengi.
Setningarleg einkenni: Sumar sagnir taka með sér fallorð og stjórna falli á því. Þær kallast áhrifssagnir.
Ég drep fuglinn.

Hann borðaði gulrót.
Beygingarleg einkenni: Sagnir beygjast í tíð^[1] (ég les, ég las), persónu^[1] (hann les, þú lest), tölu (ég les, við lesum), hætti^[1] og þremur myndum (germynd, miðmynd og þolmynd).

Nafnháttur

Sagnir í nafnhætti enda oftast á -a:

að lesa
að skrifa
að skoða
að elska
að hoppa
að vona

en í nokkrum sögnum hefur -a fallið á brott eftir -á:

að spá
að sjá
að fá

Einnig eru til miðmyndarsagnir sem enda á -st:

að elskast
að stelast
að lengjast

Aðeins tvær sagnir enda á -u og eru þær báðar núþálegar (nafnháttarmerkið ‚að‘ er ekki notað með þeim):

munu
skulu

aðeins ein endar á -e:

að ske

og aðeins ein endar á -o:

að þvo

Persónur og tölur sagna

Íslensk sögn í persónuhætti stendur ýmist í fyrstu, annarri eða þriðju persónu, eintölu eða fleirtölu. Ég, við, vér (1. persónufornafn í nefnifalli) hefur með sér sögn í fyrstu persónu. Þú, þið, þér (2. persónufornafn í nefnifalli) hefur með sér sögn í annarri persónu. Hann, hún, það, þeir, þær, þau (3. persónufornafn í nefnifalli) og önnur fallorð, t.d. nafnorð, hafa með sér sögn í þriðju persónu. Dæmi:

1. pers. et.: Ég skrifa
1. pers. ft.: Við skrifum
2. pers. et.: Þú skrifar
2. pers. ft.: Þið skrifið
3. pers. et.: Hann/hún/það skrifar
3. pers. ft.: Þeir/þær/þau skrifa

Í 3. pers. et. enda allar sagnir á -r. Þessi ending er upprunalegust í þýsku og hollensku af nútíðarmálunum enda er sama ending í latínu og öðrum fjölskyldum. Í ensku hefur -t orðið að -s enda enda ekki óalgeng þróun, og síðan -s að -r í dönsku & íslensku. Að stökkva frá -t til -r má teljast ólíklegt. Endingar 1. & 2. persónu fleirtölu eru vísast einskonar gamlar viðskeitingar sbr, farðu, sjáðu, sbr. öll aukaföllin af 1. persónu persónufornafninu og að fleirtöluform 1.p. persónufornafnins hefst á -m í öllum málum austur af Þýskalandi, hvort heldur sem er finska eða ungverska eða slavnesku málum, í ítölsku breyttist -m í -n sbr. noi en í þýsku málunum í -v. Sumar sagnir eru aðeins notaðar í þriðju persónu eintölu. Þær beygjast ekki eftir persónum en skýra aðeins frá því að eitthvað eigi sér stað, án þess að getið sé hver valdi því. Kallast slíkar sagnir ópersónulegar. Þessar sagnir eru margvíslegar en oft tákna þær veðurfar, komu dagstíma og árstíma, ástand eða líðan o.fl. Dæmi; snjóar, rignir, hitnar, kólnar, dagar, kvöldar, vorar, haustar, hungrar, þyrstir, batnar, versnar.

Fallorð fyrstu, annarrar eða þriðju persónu í aukafalli stendur oft með ópersónulegri sögn en ákveður þó ekki persónuna. Sögnin batnar er t.d. óbreytt hvort sem fyrir framan hana stendur mér, þér, okkur, ykkur o.s.frv. Þetta er vegna þess að fallorð í aukafalli ákveður aldrei persónu sagnar.

Ýmsar sagnir eru ýmist persónulegar eða ópersónulegar og veltur það á merkingunni hvort heldur er. Dæmi; sögnin að minna er persónuleg þegar hún merkir að minna einhvern á eitthvað en ópersónuleg er hún þegar hún merkir að minnast einhvers, ráma í eitthvað:

Persónuleg		Ópersónuleg
Ég minni á loforðið	1. pers. et	Mig minnir þetta	3. pers. et.
Við minnum á loforðið	1. pers. ft.	Þig minnir þetta	3. pers. et.
Þú minnir hana á loforðið	2. pers. et.	Hann minnir þetta	3. pers. et.
Þið minnið hana á loforðið	2. pers. ft	Okkur minnir þetta	3. pers. et.
Hann minnir hana á loforðið	3. pers. et.	Ykkur minnir þetta	3. pers. et.
Þeir/þær/þau minnið hana á loforðið	3. pers. ft.	Þá/þær/þau minnir þetta	3. pers. et.

Ópersónulega sögnin breytist ekki; er ávallt eins og 3. persóna eintölu persónulegu sagnarinnar. Meðal annarra sagna sem eru ýmis persónulegar eða ópersónulegar má nefna; bera, fjölga, fækka, leggja, reka.

Nokkrar ópersónulegar sagnir hafa fallorð í þolfalli: mig dreymir, fýsir, grunar, hungrar, langar, lystir, skortir, vantar, verkjar, þyrstir. Einhverjir hafa tilhneigingu til notkunar þágufalls með þessum sögnum, t.d. „?mér langar“, og er sú tilhneiging kölluð þágufallssýki. Þykir hún ekki til eftirbreytni. Ekki er ólíklegt að þessi „sýki“ stafi af því að nokkrar sagnir hafa fallorð í þágufalli; mér batnar, þykir, líkar, líður, gagnar, dugir, sem getur valdið ruglingi.

Sagnirnar hlakka (til) og kvíða eru persónulegar og ráðast því af nefnifalli; ég hlakka til, við kvíðum fyrir. Forðast ætti notkun aukafalla með þessum sögnum.

Ending íslenskra sagnorða

Í nafnhætti er oftast notað -a með nokkrum undantekningum (þvo, frá þváa, ske - tökuorð, fá, flá, gá, lá, ná, sjá, má, afmá, sá, slá, spá, tjá, há, hrjá, þrá,) og miðmyndarsagnir í nútíma íslensku enda á -st.

Áhrifssagnir og áhrifslausar sagnir

Sagnir greinast í áhrifssagnir (áhrs.) og áhrifslausar sagnir (áhrl. s.).

Áhrifssögn

Sögn sem stýrir falli er fallvaldur og kallast sú sögn áhrifssögn. Áhrifssagnir valda því að fallorð sem þær stýra standa í aukafalli. Fallorðið sem stendur með áhrifssögninni kallast andlag.

Allir lesa bækur. (fn. + áhrs. + andl.)
Ég elska bækur. (pfn. + áhrs. + andl.)
Ég vil mjólk. (pfn. + áhrs. + andl.)
Ég tek hnífinn. (pfn. + áhrs. + andl.)
Ég drekk gos. (pfn. + áhrs. + andl.)

Áhrifssagnir skipt eftir hvaða falli þær stýra

Sumar sagnir stýra aðeins einu falli (ekki tæmandi):

Sagnir sem stjórna þolfalli:
eignast, fela, kaupa, nota
Sagnir sem stjórna þágufalli:
gleyma, henda, nenna, stela
Sagnir sem stjórna eignarfalli
bíða, sakna, spyrja, vænta

Sumar sagnir stýra tveimur fallorðum eins og í setningunni „maðurinn gefur kettinum (þgf.) fisk (þf.)“ kallast tvígildar áhrifssagnir (eða tveggja andlaga sögn). Þessi upptalning er ekki tæmandi:

Sagnir sem stýra þágufalli og þolfalli:
gefa, selja, senda
Sagnir sem stýra þágufalli og þágufalli:
hóta, lofa, svara
Sagnir sem stýra þolfalli og þágufalli:
firra, ræna, svipta
Sagnir sem stýra þolfalli og eignarfalli:
letja, spyrja

Áhrifslaus sögn

Sögn sem ekki stýrir falli kallast áhrifslaus sögn eins og vera, verða, heita og þykja. Orðin sem með þeim standa kallast sagnfyllingar. Þessi fallorð geta verið nafnorð eða lýsingarorð.

Vökvinn verður blár. (no. + áhrl. s. + sagnf. sem er lo.)
Ég er maður. (pfn. + áhrl. s. + sagnf. sem er no.)
Ég er ljóshærður. (pfn. + áhrl. s. + sagnf. sem er lo.)
Hann heitir Jónas. (pfn. + áhrl. s. + sagnf. sem er no.)
Bókin þykir góð. (pfn. + áhrl. s. + sagnf. sem er lo.)

Orsakarsagnir

Orsakarsögn er ný sögn sem má mynda af annarri kennimynd margra sterkra sagna. Orsakarsögn hefur ekki sömu merkingu og sögnin sem hún er mynduð af, en þær eru oft merkingarlega skyldar. Orsakarsögn hefur alltaf veika beygingu og oft á sér stað i-hljóðvarp við myndun hennar.

Fyrsta kennimynd	Önnur kennimynd	Þriðja kennimynd	Fjórða kennimynd
nafnháttur	fyrsta persóna eintala þátíð framsöguháttur	fyrsta persóna fleirtala þátíð framsöguháttur	lýsingarháttur þátíðar
Að brjóta	Ég braut	Við brutum	Ég hef brotið
Að fara	Ég fór	Við fórum	Ég hef farið

Af annari kennimynd sagnarinnar „að brjóta“ sem er „ég braut“ má draga orðið „að breyta“. Það að „au“ breytist í „ey“ kallast i-hljóðvarp. Af annari kennimynd sagnarinnar „að fara“ sem er „ég fór“ má draga orðið „að færa“. Það að „ó“ breytist í „æ“ kallast líka i-hljóðvarp.

Fyrsta kennimynd	Önnur kennimynd	Þriðja kennimynd
nafnháttur	fyrsta persóna eintala þátíð framsöguháttur	lýsingarháttur þátíðar
Að breyta	Ég breytti	Ég hef breytt
Að færa	Ég færði	Ég hef fært

Orsakarsagnir má mynda af eftirfarandi sögnum; rísa, líta, sitja, þrífa, sleppa, drekka, sjóða, fljóta, rjúka, spretta, hníga.

Sjálfstæðar og ósjálfstæðar sagnir

Sögn er sjálfstæð þegar hún segir fulla hugsun ásamt því orði sem ákveður persónu hennar, t.d. maðurinn hlær. Annars er sögnin ósjálfstæð, t.d. maðurinn heitir...

Áhrifslausar, ósjálfstæðar sagnir eru fáar:

Í germynd; vera, verða, heita, þykja.
Í miðmynd; nefnast, kallast, reynast, sýnast, virðast.
Í þolmynd; vera nefndur, vera kallaður, vera talinn, vera sagður, vera álitinn o.fl.

Tíðir sagna

Tíðir sagna eru tvær. Nútíð og þátíð. Þar að auki er hægt að nota hjálparsagnirnar hafa og munu og mynda sex samsettar tíðir sagna. Nútíð á við um eitthvað sem er ekki liðið. Þátíð á við um eitthvað sem er liðið.

Dæmi:

Nútíð: Ég tala.
Þátíð: Ég talaði.
Núliðin tíð: Ég hef talað.
Þáliðin tíð: Ég hafði talað.
Framtíð: Ég mun tala.
Þáframtíð: Ég mun hafa talað.
Skildagatíð: Ég myndi tala.
Þáskildagatíð: Ég myndi hafa talað.

Sjá einnig

Tilvísanir

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Hugtakaskýringar - Málfræði

Heimildir

Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.

Tengt efni

Sagnorð

[skola-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Hugtakaskýringar - Málfræði

[1]