Breska Austur-Indíafélagið

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Höfuðstöðvar félagsins, East India House, í London árið 1817.

Breska Austur-Indíafélagið var verslunarfélag stofnað 31. desember árið 1600 vegna verslunar við Austur-Indíur en varð síðan einna fyrirferðarmest á Indlandsskaga. Félagið var elst þeirra Austur-Indíafélaga sem evrópsku konungsríkin stofnuðu á 17. og 18. öld.

Félagið var hlutafélag og fékk konungsbréf við stofnun. Hluthafar voru auðugir breskir kaupmenn og aðalsmenn. Breska ríkið átti ekki hlutabréf og átti því aðeins óbeina aðild að stjórn félagsins. Helstu verslunarvörur félagsins voru baðmull, silki, indigó-litunarefni, salt, saltpétur, te og ópíum. Um miðja 18. öld varð félagið einkarekið nýlenduveldi á Indlandi þar sem það stjórnaði stórum svæðum með einkaher. Yfirráðum félagsins lauk eftir indversku uppreisnina 1857 þegar breska ríkisstjórnin gaf út lög um stjórnun Indlands 1858 og þjóðnýtti einkaher félagsins. Árið 1874 var félagið leyst upp.

Saga[breyta | breyta frumkóða]

Uppruni[breyta | breyta frumkóða]

Sigur Englendinga á spænska herflotanum “Spanish Armada“ árið 1588 gaf þeim kjörið tækifæri að koma sér inn í Austur-Indversku kryddverslunina sem Spánn og Portúgal höfðu fram að því haft einokun yfir. Í kjölfarið var Breska Austur-Indíafélagið stofnað.[1]

Breska Austur-Indíafélagið var stofnað þann 31. desember árið 1600 þegar Elísabet I. Bretadrottning gaf félaginu konungsbréf undir nafninu “Stjórnandi og félag verslunarmanna London sem stunda viðskipti við Austur-Indíur“ (Governor and Company of Merchants of London Trading into the East Indies). Markmið félagsins var að keppast við verslunarfélög annarra landa sem voru þegar að stunda viðskipti við Austur-Indíur. Til annarra landa sem stunduðu viðskipti við Austur-Indíur á sama tíma má telja Holland, Frakkland, Danmörku, Skotland, Spánn, Austurríki og Svíþjóð.[2][3]

Útbreiðsla[breyta | breyta frumkóða]

Við upphaf starfsemi félagsins mætti það andstöðu einna helst frá Hollenska Austur-Indía Félaginu og brutust út nokkur stríð milli þeirra vegna harðrar samkeppni. Breska Austur-Indía Félagið náði hins vegar miklum umráðum í gegnum hersigra og einhliða samninga við landsmenn Austur-Indíu. Félagið náði góðum sáttmálum við leiðtoga Mógúlaveldisins sem tryggði þeim góða stöðu í Indlandi þar sem félagið náði fótfestu og gat því reist verksmiðjur og vöruhús á Indlandi. Aðgerðir félagsins teygðu sig langt og má t.a.m nefna útbreiðslu þess til Persaflóa, Kína og Japan ásamt öðrum nýlendum og eyjum á svæðinu.[1][2]

Endalok[breyta | breyta frumkóða]

Þegar Breska Austur-Indíafélagið náði hápunkti sínu var það á tímanum stærsta félag af sínum toga og hafði einokun á verslun í Austur-Indíu ásamt því að hafa til umráða um 260.000 manna her, sem var á þeim tíma tvöfalt meira mannafl en var í breska hernum. Undir lok félagsins fóru skuldir að safnast upp ásamt því að félagið var hægt og rólega að missa heljartak sitt á verslun við Austur-Indíu, að hluta til vegna indversku uppreisnarinnar 1857. Þegar fór að renna á lífsskeið Breska Austur-Indía Félagsins færðist starfssemi þess frá verslun yfir í uppbyggingu velda. Að lokum rann einnig pólitískt vald félagsins þeim úr greipum bæði vegna hverfandi umráðs á Indlandi og andstöðu einokunarinnar heima fyrir, þar sem Adam Smith var talsmaður frjálsa markaða. Breska Austur-Indía Félagið var að lokum leyst upp árið 1. júní árið 1874.[2]

Áhrif Breska Austur-Indíafélagsins[breyta | breyta frumkóða]

Breska Austur-Indíafélagið hafði gríðarleg áhrif á þróun efnahags, samfélag, neysluhegðun og er lýst sem forvera nútíma fyrirtækja með notkun hlutafjár til fjáröflunar og fjölþjóðaviðskipti. Félagið brúaði bilið milli kaupauðgisheiminn sem samanstóð af umsömdum einokunum og fyrirtæki iðnaðaraldarinnar sem voru einungis ábyrg hluthöfum sínum.[4]

Fram að árinu 1612 voru ferðir félagsins fjármagnaðar og sigldar í sitthvoru lagi. Því seinna var stofnað til reikninga sem eru forveri nútíma hlutafjár þar sem félagið í heild sinni var fjármagnað með hlutafé í stað fyrir stakar ferðir félagsins.[1]

Hagfræðileg álitamál[breyta | breyta frumkóða]

Thomas Mun (1571 – 1641) var auðugur kaupmaður og var um skeið stjórnandi Breska Austur-Indíafélagsins. Mun var einn af fyrstu merkantílistunum og taldi að eignarhald þjóðar á gulli og öðrum góðmálmum væri mælikvarði á auð þjóðarinnar. Gerard de Malynes (1585-1627) átti í ritdeilu við Mun þar sem hann gagnrýndi félagið og einokun þess. Í gagngrýninni fólst m.a. að starfsemi þess fór á móti kenningum Muns þar sem viðskiptahættir félagsins væru að draga úr auð krúnunnar þar sem kaup á vörum Austur-Indía væri að stuðla að útstreymi gulls og annarra góðmálma sem væri á endanum að valda efnahagskreppu sem gekk yfir England á árunum 1618-1622. Mun svaraði þeirri gagnrýni að endursala á keyptum vörum frá Austur-Indíu borgaði ekki einungis upp upprunalega útstreymið heldur stuðlaði að auknu innstreymi gulls og annarra góðmálma til krúnunnar.[5][6][7]

Austur-Indíafélagsskólinn[breyta | breyta frumkóða]

Háskóli Austur-Indíafélagsins var stofnaður í febrúar árið 1806 og fór starfsemi skólans fyrst um sinn fram í Hertford kastala áður en hún var færð í nýrri byggingar en stendur nú í Haileybury skóla. Charles Grant var formaður háskóla Austur-Indíafélagsins og mikilvægur hluti af uppbyggingu skólans.[8]

Árið 1784 voru reglur félagsins að nemendur þurftu að vera á bilinu 15-18 ára gamlir áður en að það var lengt til 22 ára aldur árið 1793. Einungis þeir sem höfðu verið í hernum í að minnsta kosti eitt ár máttu sækja nám við skólann fram að 25 ára aldri. Kennsla skólans var ætluð til undirbúa félagsmenn Austur-Indíafélagsins fyrir vinnu þeirra á Indlandi. Áður en haldið var til Indlands þurftu nemendur skólans að ljúka námi við skólann.[8]

Áhersla var lögð á það að bjóða upp á menntun sem ekki var aðgengileg í öðrum menntastofnunum á þessum tíma. Námskrá skólans átti að hafa í huga sérhæfðar kröfur indverskrar borgaraþjónustu.[8]

Í skólanum voru kennd almenn lög, lög í Englandi, stjórnmál, fjármál, sala og sögu. Þarna var boðið upp á sérhæft námsefni fyrir kröfur borgaraþjónustu Indlands, sem ekki var hægt að nálgast annars staðar á jafn þægilegan máta. Á námsskránni var einnig talað um kennslu tungumála, landafræði og almennan lestur.[8]

Þau sem sátu við ráð skólans töldu það ekki góða hugmynd að kennararnir þyrfti að gefa út ítarlega greiningu á því námsefni sem kennt yrði í hverju fagi. Þetta gaf kennurunum ákveðið frelsi um hvað var farið yfir í fyrirlestrum og gaf þeim möguleika að endurbæta fyrirlestra sína með árunum.[8]

Kennarar[breyta | breyta frumkóða]

10.júlí 1805 svaraði Thomas Robert Malthus bréfi frá Grant þar sem hann samþykkti stöðu sem prófessor í skólanum til að kenna almenna sögu, stjórnmál, verslun og fjármál. Hann bjó og kenndi við skólann þar til hann lést árið 1834. Richard Jones tók við stöðu hans í skólanum og kenndi einnig þar til hann lést árið 1855.[8]

Almenn námskrá frá tímum þeirra er ekki til vegna þess að það þurfti ekki að vera með skýra greiningu á því sem var kennt í fögunum. Út frá glósum sem Malthus og Jones gerðu er hins vegar hægt að sjá þó nokkrar hugmyndir um það sem fram fór í tímum ásamt röðinni sem námsefnið var kennt í.[8]

Vitað er að mikið var lagt upp úr því að kenna meginreglur í hagfræði og lögfræði sem voru samþykktar á heimsvísu. Dæmi um þetta er t.d hægt að finna í prófi sem Malthus lagði fyrir árið 1808 sem ber heitið „Saga og Stjórnmálahagfræði“ en þar var spurt um hluti eins og skatt, vexti, peninga og vinnuafl. Út frá þeim glósum sem hafa fundist eftir Malthus og Jones er hægt að sjá hversu mikil áhrif Adam Smith og bókin hans „Auðlegð Þjóðanna“ hafði á námsefnið sem þeir kenndu.[8]

Tilvísanir[breyta | breyta frumkóða]

  1. 1,0 1,1 1,2 „East India Company | Definition, History, & Facts | Britannica Money“. www.britannica.com (enska). 10. september 2023. Sótt 6. október 2023.
  2. 2,0 2,1 2,2 „How the East India Company Became the World's Most Powerful Monopoly“. HISTORY (enska). 29. júní 2023. Sótt 6. október 2023.
  3. „East India Company - Encyclopedia“. theodora.com (enska). Sótt 6. október 2023.
  4. Robins, Nick (2012). The Corporation That Changed the World: How the East India Company Shaped the Modern Multinational (enska). Pluto Press. ISBN 978-1-84964-691-8.
  5. „Thomas Mun | Merchant, Trade, Finance | Britannica“. www.britannica.com (enska). Sótt 3. nóvember 2023.
  6. Greenspan, Ezra; Rose, Jonathan (1. ágúst 2000). Book History (enska). Penn State Press. ISBN 978-0-271-02050-1.
  7. Medema, Steven G; Samuels, Warren J., ritstjórar (24. febrúar 2004). „The History of Economic Thought: A Reader“. doi:10.4324/9780203380291.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Tribe, Keith (1995-09). „Professors Malthus and Jones: Political economy at the East India College 1806–1858“. The European Journal of the History of Economic Thought (enska). 2 (2): 327–354. doi:10.1080/09672569508538573. ISSN 0967-2567.