Germönsk tungumál

Germönsk tungumál
Ætt	Indóevrópskt
Frummál	Frumgermanska
Undirflokkar	Norðurgermönsk tungumál Vesturgermönsk tungumál Austurgermönsk tungumál (útdauð)
Tungumálakóðar
ISO 639-2	gem
ISO 639-5	gem
Lönd þar sem germanskt mál er móðurmál flestra   Lönd þar sem germanskt mál er opinbert en ekki aðalmál

Germönsk mál er stærsti undirflokkur indóevrópskra mála. Meðal annarra tilheyra enska, þýska, hollenska og norrænu málin þessum flokki.

Engar skriflegar heimildir um frumgermönsku eru til og þess vegna er málið óþekkt í dag. En með samanburði á ýmsum germönskum málum hefur málvísindamönnum tekist að endurskapa frumgermönsku að miklu leyti. Úr þessu frummáli tóku þau mál sem urðu að germönskum málum nútímans að þróast um sama leyti og germanskar þjóðir fóru að dreifast um Evrópu í kringum upphaf kristilegs tímatals.

Germönskum málum er oft skipt í norðurgermönsk eða norræn mál, austurgermönsk og vesturgermönsk. Öll austurgermönsk mál eru nú útdauð. Heimildir um þau er aðallega að finna í gotneskum biblíum; þekktust er svokölluð Silfurbiblía sem var skrifuð um árið 500 auk fjölda rúnasteina.

Elstu textar á germönsku máli (takmarkaðir þó) eru rúnaristur frá 3. öld e.Kr. sem sýna einungis mállýskumun. Elsta verulega heimildin er gotneska biblían.

Germönsku tungumálin eru venjulega rakin til hirðingja sem höfðust við milli Svartahafs og Kaspíahafs, en réðust inn til Evrópu og tóku yfir landsvæði sem var seinna kallað „Þýskaland“ af keltneskumælandi fólki.

Eiginleikar

Germönsk tungumál hafa nokkra eiginleika sem greina þau frá öðrum indóevrópskum tungumálum. Helstu einkenni þeirra eru:

1. Mikill fjöldi sérhljóða. Enska er gott dæmi um germanskt tungumál sem hefur mörg sérhljóð, það er að segja 11–12 í flestum mállýskum. Sænska hefur 17 hrein sérhljóð, þýska 14 og danska að minnsta kosti 11. Bæverska hefur 13 löng sérhljóð, sem er einn mesti fjöldi langra sérhljóða sem finnst í tungumálum heimsins.
2. Germanskt hljóðvarp, fyrirbæri þar sem eiginleikar sérhljóða breytast þegar /i/, /iː/ eða /j/ fylgir í næsta atkvæði. Oftast breytast uppmælt sérhljóð í frammælt, og frammælt sérhljóð verða nálægari. Í sumum málum eru breyttu sérhljóðin merkt með hljóðvarpsmerki (t.d. ä ö ü á þýsku, borið fram /ɛ ø y/ hvert um sig). Þetta fyrirbæri leiddi til útbreiddrar víxlunar í fjölda skyldra orða, sem eru enn mjög áberandi í til dæmis þýsku og íslensku, en ekki í öðrum germönskum málum, eins og ensku.
3. Hljóðbreytingar samkvæmt reglu Grimms og reglu Verners, sem hafði áhrif á germönsk samhljóð (t.d. urðu hljóðin */t d dh/ í germönsku */θ t d/ í flestum tilfellum; samanber þrír og í latínu tres, tveir og í latínu duo, do og í sanskrít dha-). Uppgötvun þessara tveggja hljóðbreytinga hafði mikil áhrif á skilning málfræðinga á reglubundnu eðli hljóðbreytinga í tungumálum og leiddi til þróunar samanburðarmálfræði, sem er grundvöllur nútímamálvísinda.
4. Áhersla á fyrsta atkvæði, sem olli samdrætti allra annarra atkvæða. Þetta er ástæðan fyrir því að flest grundvallarorð í ensku hafa aðeins eitt atkvæði. Þetta hefur líka orðið til þess að oft eru fleiri samhljóð í ensku og þýsku en í öðrum málum. Sem dæmi úr frumgermönsku má nefna *strangiþō → e. strength „styrkur“, *aimaitjō → e. ant „maur“, *haubudan → e. head „höfuð“, *hauzijanan → e. hear „heyra“, *harubistaz → þ. Herbst „haust“, *hagatusjō → þ. Hexe „norn“.
5. Sagnorð í öðru sæti (V2), sem er mjög sjaldgæft í öðrum tungumálum. Reglan er sú að nákvæmlega einn nafnliður eða atviksliður verður að koma á undan sagnorðinu, það er ef atviksorð eða forsetningarliður kemur á undan sagnorðinu þá fer frumlagið á eftir. Þetta fyrirbæri er að finna í öllum germönskum tungumálum nema ensku.

Aðrir athyglisverðir eiginleikar eru:

1. Einföldun flókins beygingarkerfis indóevrópskra sagnorða, þar sem sagnorð beygðust í tíð og horfi, í tvær tíðir: nútíð og þátíð.
2. Stór hópur sagnorða þar sem þátíð er táknuð með tannhljóði (/ð/, /d/ og /t/) í staðinn fyrir hljóðskipti. Þessi sagnorð kallast veikar sagnir, en hin nefnast sterkar sagnir.
3. Notkun sterkrar og veikrar beygingar lýsingarorða, þar sem mismunandi endingar eru notaðar eftir ákveðni nafnliðarins.
4. Orð sem eiga ekki rætur að rekja til orða í öðrum indóevrópskum tungumálum, en er að finna í flestum germönskum tungumálum.

Nokkrir fyrrnefndu eiginleikanna voru ekki til í frumgermönsku, en þróuðust seinna og breiddust út. Sem dæmi má nefna germanskt hljóðvarp og sagnorð í öðru sæti.

Germönsk tungumál eru misflókin hvað varðar beygingarendingar. Í íslensku og að hluta til í þýsku hafa margir beygingareiginleikar úr frumindóevrópsku varðveist. Önnur tungumál, eins og enska, sænska og afríkanska, eru orðin greinandi tungumál og því eru beygingarendingarnar færri.

Saga

Heitin Germanía og Germanar eru talið hafa borist inn í latínu með skrifum Júlíusar Caesars. Talið er að hann hafi tekið þau úr gallísku þar sem þau merktu nágrannar. Það er líka hugsanlegt að orðið sé einfaldlega afbökun úr „hermann“, enda ljóst að stofnhljóðið hefur önghljóðast og helst hafi það verið hermenn fremur en verslunarmenn sem verið hafi á faraldsfæti í fornöld.

Með líkum hætti og Latverjar lögðu ekki undir sig alla Ítalíu í einum bita, heldur lögðu í fyrstu undir sig nokkurs konar stofnsvæði þaðan sem þeir dreifðust síðan, er stofnsvæði germönsku málanna í Evrópu áætlað vera Danmörk, Suður-Noregur & Svíþjóð og Norður-Þýskaland. Þaðan hafi málin dreifst í norður, suður, vestur og að minna leyti í austur. Vissar heimildir skilgreina stofnsvæðið enn þrengra, aðeins Danmörk (+ Slésvík & Holtsetaland); samkvæmt þeim var germanst tal einungis í Danmörku á öðru árþúsundi fyrir krist, en á fyrsta árþúsundi hafi þau breiðst út til suður Noregs & Svíþjóðar og Þýskalands & Hollands.

Fallbeygingar hafa einfaldast úr 8 föllum í 4. Þó má enn greina tækisfall (instrumentalis) í sumum elstu vestur-germönsku textunum. Ávarpsfall og nefnifall hafa fallið saman og staðarfall, tækisfall og sviptifall hafa fallið inn í þágufall. Sértæki orðarforðinn (orð sem ekki er að finna í öðrum indóevrópskum málum) er stór eða um þriðjungur, sem gæti bent til samlögunar við (eða tökuáhrifa frá) frumbyggjamál eða lengri aðskilnað frá öðrum indóevrópskum málum. Í þessum hópi eru orð eins og sjór, skip, bátur, sverð, skjöldur og hjálmur.

Talið er að öll germönsk tungumál eigi rætur að rekja til frumgermönsku. Frummál þetta varð til undir áhrifum reglu Grimms og reglu Verners, líklegast á járnöld í Norður-Evrópu, eða um árið 500 f.Kr. Frumnorræna varð til á 2. öld e.Kr. og var hún þá mjög svipuð frumgermönsku.

Yfirlit yfir germönsk mál

• Vesturgermönsk tungumál
  • Háþýsk tungumál (felur í sér staðalþýsku og þýskar mállýskur)
    • Háþýska
      • Háfrankneska
      • Alemmanísk þýska
      • Austró-bæversk þýska
    • Jiddíska
    • Miðþýska
      • Austurmiðþýska
      • Vesturmiðþýska
        • Lúxemborgíska
        • Pennsylvaníuþýska
  • Lágþýska
    • Vesturlágþýska
    • Austurlágþýska
    • Plautdietsch
  • Lágfrankneskt
    • Hollenska og hollenskar mállýskur
    • Afríkanska
  • Engilfrísneskt
    • Frísnesk tungumál
    • Ensk tungumál
      • Enska og enskar mállýskur
      • Skoska
      • Yola
• Norðurgermönsk eða norræn tungumál
  • Vesturnorræn tungumál
    • Norska
    • Íslenska
    • Færeyska
    • Grænlensk norræna
    • Norn
  • Austurnorræn tungumál
    • Danska
    • Sænska
  • Gotneska

Samanburður nokkurra orða

Enska	Afríkanska	Danska	Hollenska	Færeyska	Þýska	Gotneska	Íslenska	Skoska	Sænska	Jiddíska	Ástralska
Apple	Appel	Æble	Appel	Súrepli	Apfel	Aplus	Epli	Aiple	Äpple	עפּל (Epl)	Appyl
Board	Bord	Bræt	Bord	Borð	Brett	Baúrd	Borð	Buird	Bord	ברעט (Bret)	Borð
Book	Boek	Bog	Boek	Bók	Buch	Bóka	Bók	Beuk	Bok	בוך (Buḫ)	Bóka
Breast	Bors	Bryst	Borst	Bróst	Brust	Brusts	Brjóst	Breest	Bröst	ברוסט (Brust)	Brésta
Brown	Bruin	Brun	Bruin	Brúnt	Braun	Bruns	Brúnn	Broun	Brun	ברוין (broyn)	Brún
Day	Dag	Dag	Dag	Dagur	Tag	Dags	Dagur	Day	Dag	טאָג (Tog)	Dah
Die	Sterf	Dø	Sterven	Doyggja	Sterben	Diwan	Deyja	Dee	Dö	שטערבן (shterbn)	Déjy
Enough	Genoeg	Nok	Genoeg	Nóg	Genug	Ga-nóhs	Nóg	Eneuch	Nog	גענוג (Genug)	Ynóh
Give	Gee	Give	Geven	Geva	Geben	Giban	Gefa	Gie	Giva/Ge	געבן (Gebn)	Givy
Glass	Glas	Glas	Glas	Glas	Glas		Glas	Gless	Glas	גלאָז (Gloz)	Glase
Gold	Goud	Guld	Goud	Gull	Gold	Gulþ	Gull	Gowd	Guld	גאָלד (Gold)	Guld
Hand	Hand	Hånd	Hand	Hond	Hand	Handus	Hönd	Haund	Hand	האַנט (Hant)	Hand
Head	Kop	Hoved	Hoofd/Kop	Høvd/Høvur	Haupt/Kopf	Háubiþ	Höfuð	Heid	Huvud	קאָפּ (Kop)	Huvðe
High	Hoog	Høj	Hoog	Høg/ur	Hoch	Háuh	Hátt	Heich	Hög	הױך (Hoyḫ)	Háh
Home	Heim	Hjem	Thuis	Heim	Heim	Háimóþ	Heim	Hame	Hem	הײם (Heym)	Hém
Hook	Haak	Krog	Haak	Haken	Haken		Krókur	Heuk	Hake/Krok	האָקן (hokn)	Hóki
House	Huis	Hus	Huis	Hús	Haus	Hús	Hús	Hoose	Hus	הױז (Hoyz)	Húsa
Many	Veel	Mange	Veel	Nógv	Mehrere	Manags	Margir	Mony	Många		Manih
Moon	Maan	Måne	Maan	Máni	Mond	Ména	Máni	Muin	Måne		Mána
Night	Nag	Nat	Nacht	Nátt	Nacht	Nahts	Nótt	Nicht	Natt	נאַכט (Naḫt)	Náht
No	Nee	Nej	Nee	Nei	Nein (Nö)	Né	Nei	Nae	Nej	נײן (Neyn)	Nó
Old	Oud	Gammel	Oud	Gamal/Gomul	Alt	Sineigs	Gamall/Gömul	Auld	Gammal	אַלט (Alt)	Ald
One	Een	En	Een	Ein	Eins	Áins	Einn	Ane	En/ett	אײן (Eyn)	Án
Ounce	Ons	Unse	Ons		Unze		Únsa	Unce	Uns		Uns
Snow	Sneeu	Sne	Sneeuw	Kavi	Schnee	Snáiws	Snjór	Snaw	Snö	שנײ (Šney)	Snów
Stone	Steen	Sten	Steen	Steinur	Stein	Stáins	Steinn	Stane	Sten	שטײן (Šteyn)	Stén
That	Dat	Det	Dat	Hatta	Das	Þata	Það	That	Det	דאָס (Dos)	Þat
Two	Twee	To	Twee	Tveir	Zwei	Twái	Tveir	Twa	Två	צװײ (Ẓvey)	Twó
Who	Wie	Hvem	Wie	Hvør	Wer	Has	Hver	Wha	Vem	װער (Ver)	Hwú
Worm; Maggot	Wurm	Orm	Worm	Ormur	Wurm; Made	Maþa	Ormur, Maðkur	Wirm	Orm, Mask	װאָרעם (Vorem)	Wormi

Frekari fróðleikur

• Richard Bethge, Konjugation des Urgermanischen, in Ferdinand Dieter, Laut- und Formenlehre der altgermanischen Dialekte, Leipzig 1900, p. 361.
• Fausto Cercignani, Indo-European ē in Germanic, in Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung, 86/1, 1972, pp. 104–110.
• Fausto Cercignani, Indo-European eu in Germanic, in Indogermanische Forschungen, 78, 1973, pp, 106-112.
• Fausto Cercignani, Proto-Germanic */i/ and */e/ Revisited, in Journal of English and Germanic Philology, 78/1, 1979, pp. 72-82.
• Fausto Cercignani, Early Umlaut Phenomena in the Germanic Languages, in Language, 56/1, 1980, pp. 126-136.
• Wayne Harbert, The Germanic Languages, Cambridge 2007, ISBN 978-0-521-01511-0.
• Claus Jürgen Hutterer, Die germanischen Sprachen. Ihre Geschichte in Grundzügen, Wiesbaden 2008, ISBN 978-3-928127-57-8.
• Ekkehard König und Johan van der Auwera (Hrsg.), The Germanic Languages, London / New York 1994, ISBN 0-415-05768-X.
• Orrin W. Robinson, Old English and Its Closest Relatives. A Survey of the Earliest Germanic Languages, Stanford (Calif) 1992, ISBN 0-8047-1454-1.
• Stefan Schumacher, 'Langvokalische Perfekta' in indogermanischen Einzelsprachen und ihr grundsprachlicher Hintergrund, in Gerhard Meiser und Olav Hackstein, Sprachkontakt und Sprachwandel, Wiesbaden 2005, pp. 603f.