Búddismi

Búddismi er trúarstefna og heimspekikenning sem er byggð á kenningum Siddhārtha Gátama (á sanskrít, á palí heitir hann Siddhattha Gotama), sem lifði fyrir 2500 árum síðan. Siddharta Gátama hlaut síðar tignarheitið Búdda, sem þýðir „hinn upplýsti“. Búddisminn náði mikilli útbreiðslu á Indlandi og þaðan til Mið-Asíu, Srí Lanka og Suðaustur-Asíu og einnig til Austur-Asíu, Kína, Mongólíu, Kóreu og Japan. Á síðari áratugum hefur búddismi fengið talsvert fylgi meðal vesturlandabúa, meðal annars á Íslandi.

Óvíst er hversu marga má telja sem búddista í heiminum, í mörgum þeirra landa þar sem búddismi hefur mikil áhrif, til dæmis Kína og Japan, telur fólk sig oft til margra trúfélaga samtímis. En sennilega má álykta að fjöldi búddista sé á bilinu 200 til 500 milljónir. Oft er talað um að um 380 milljónir fylgi kenningum Búdda og gerir það búddisma að fjórðu stærstu trúarbrögðum heimsins.^[1] Búddistar á austurlöndum hafa ekki notað þetta nafn heldur kallað sig fylgjendur dhamma/dharma. Þeir tala oft um kjarna trúarinnar sem gimsteinana þrjá: Búdda, dhamma/dharma og sangha, það er lærifaðirinn, kenningin og söfnuðurinn.

Til eru mjög mismunandi stefnur innan búddismans sem eru mótaðar af ýmsum siðum og venjum. Helstu greinar búddismans eru theravada (kenning öldunganna) og mahāyāna (stóri vagninn). Stundum er vajrayāna-greinin talin sem sjálfstæð þriðja greinin en oftast er hún talin undirgrein mahayana.

Hugtök

Búddistar nota fjölda hugtaka um heimspeki og kenningar sínar. Allmörg þessara orða eru sameiginleg hindúisma en hafa oft ólíka þýðingu sem villir fyrir þeim sem aðeins hafa yfirborðsþekkingu á þessum trúarbrögðum. Flest hugtökin eru komin úr indversku tungumálunum, palí og sanskrít, og eru oftast mismunandi eftir því úr hvoru málinu orðið er tekið. Theravada búddistar nota ætíð palí-orðið en mahayana og aðrar greinar fremur sanskrítar-orðið. Mörg þessara orða eru snarlík en valda þó misklíð ef einungis önnur útgáfan er notuð í yfirliti um búddisma, má þar nefna hugtak það sem notað er um kenningu Búdda, á palí heitir það dhamma en á sanskrít dharma, nirvana á sanskrít heitir nibbana á palí. Sumar greinar mahayana-búddisma nota einnig sérstök hugtök úr öðrum málum fyrir sérstök fyrirbæri í viðkomandi grein.

Hvað er búdda?

Búdda eða búddha er orð úr indversku tungumálunum palí og sanskrít og þýðir „sá hefur vaknað“. Það er dregið af sögninni budh sem þýðir að vakna eða verða meðvitaður og einnig að skilja.

Hugtakið búdda á þar af leiðandi ekki eingöngu við þann búdda, Siddharta Gátama, sem lifði fyrir um það bil 2500 árum síðan og búddisminn er kenndur við. Hugtakið nær yfir alla sem hafa öðlast sanna þekkingu um lífið og tilveruna og hafa þannig losað sig við þjáningar samsara (endurfæðingarinnar) og náð nirvana. Þannig notað hafa margir búddar verið til og enn fleiri eru á leiðinni.

Siddharta Gátama áleit sig ekki á nokkurn hátt vera guðlegan eða hafa öðlast innblástur frá neinum guði eða guðum. Búdda verður sá sem hefur séð og skilið hið raunverulega eðli tilverunar og yfirunnið sjálfan sig og þar með losað sig úr greipum hugareitursins. Búddar eru ekki almáttugir í stíl við Guð kristinna, múslima eða gyðinga. Mahayana-grein búddismans kennir að allir menn geti orðið búddar óháð kyni, aldri eða stöðu.

Gátama Buddha

Sá sem er nefndur sem stofnandi búddismans og sem trúin er kennd við hét Siddharta Gátama (á sanskrít). Fátt er í raun vitað með vissu um hann. Meðal annars er óvíst um hvenær hann lifði. Lengi var það talið að hann hafi lifað milli 623 f. Kr. og 543 f. Kr., margir sagnfræðingar á seinni hluta 20. aldar töldu hann hafa lifað milli 563 f. Kr. og 483 f. Kr.^[2]^[3] Samkvæmt opinberu tímatali búddista var haldið upp á 2500 ára afmæli Gátama Búdda árið 1956.

Samkvæmt helgisögninni fæddist hann í bænum Rummindei (Lumbini á palí) þar sem nú er Nepal og var indverskur prins. Það eru fremur öðru fjórir atburðir og staðir tengdir þeim sem eru mikilvægir í frásögum búddista um líf Gátama Buddha: Fæðing og æskuár í Lumbini í konungsríkinu Kapilavastu, uppvöknun hans undir bodhi-trénu í Bodh Gaya, fyrsti fyrirlestur hans í Saranath og andlát hans og innganga í nirvana í Kusinagar. Þessir fjórir staðir urðu snemma mikilvægir pílagrímastaðir og eru enn. Sögur í máli og myndum um líf búdda hafa verið mikilvægar í trúboði og skilningi á kenningum búddismans.

Dhamma/Dharma

Grunnhugmyndir

Búddismi er ólíkur öðrum trúarbrögðum að því leyti að það er ekki gert ráð fyrir tilvist guðs. Búddistar neita því hins vegar ekki að til séu eða geti verið til andlegar verur sem kalla mætti guði en þær eru óviðkomandi því að binda enda á þjáningu mannanna. Þó svo búddisminn sé oftast skilgreindur sem trúarbrögð er hann öllu fremur heimspeki og lífsmynstur.^[4]

Búddisminn skilgreinir lífið sem þjáningu og frá henni verður ekki komist vegna þess að allar lífverur eru fastar í hinni eilífu hringrás endurfæðingar. Orsök þjáningarinnar er löngun eða binding. Búddismi kennir rétta breytni og hvernig eigi að forðast misgerðir; hvernig eigi að þjálfa og hreinsa hugann. Takmarkið er að öðlast innra jafnvægi, innsýn, djúpstæða samúð með öðrum og óhlutbundna gleði. Í hugarheimi búddista er þetta ekkert sem hægt er að öðlast með utanaðkomandi hlutum eða áhrifum, það er einungis einstaklingurinn sem sjálfur getur þjálfað hug sinn. Þessar kenningar, sem nefndar eru göfugu sannindin fjögur og áttfaldi vegurinn eru sameiginlega kallaðar dhamma/dharma. Þjálfunin felst í því að losa sig frá orsökum þjáningarinnar sem er langanir og það sem nefnt eru „hugareitrið“ (hatur, græðgi, blekking og öfundsýki) og í stað þess að hugsa, tala og bregðast við í samræmi við þessa vanahugsun „vakna upp“ eða „verða uppljóma“ og sjá tilveruna eins og hún er í raun. Grunnhugsunin er að feta meðalveginn milli meinlætis og nautnafýsnar með þrotlausri baráttu og er það leið til að ná valdi á sjálfum sér og gjörðum sínum. Markmiðið er að ná stigi fullkomnunar og komast þannig undan því að fæðast á ný og ná nirvāņa.

Siðfræði búddista byggir á virðingu fyrir öllu lifandi og látlausum lífsstíl. Huglæg ástundun einbeinist að siðferðilegum sjálfsaga (sila), hugleiðslueinbeittni (samadhi), fyrirvaralausum kærleika (mettā) og vísdómi (prajñā).

Heimsmynd

Samkvæmt heimsmynd búddista eru öll fyrirbrigði, huglæg jafnt sem hlutlæg, í stöðugri breytingu. Huglæg og hlutlæg fyrirbæri verða til í margbreytilegu og flóknu orsakasamhengi, eftir lengri eða skemmri tíma taka þau að breytast þar til að þau hverfa og birtast í nýju formi. Öll huglæg og hlutlæg fyrirbæri hafa áhrif á önnur fyrirbæri í óendanlegum vef orsaka og afleiðinga. Þetta gildir fyrir öll fyrirbæri nema nirvana, nirvana hefur ekki áhrif á neitt annað og er óbreytanlegt.

Vegna þess að öll fyrirbæri eru tengd í óendalegum vef orsaka og afleiðinga hefur tilveran ekkert upphaf. Allar lífverur hafa lifað í óendanlegri keðju af lífum, ekki svo að skilja að ein „sál“ hafi endurfæðst frá einu lífi í annað, heldur að meðvitundin, hugurinn, endurfæðist í samræmi við karma sem hún hefur skapað sér. Hún fer frá einu tilverustigi til annars eftir því sem hún hefur unnið til með breytni sinni á hverju æviskeiði. Karma þýðir „að gera“ og er lögmál orsaka og afleiðinga. Með mikilli einföldun má segja að góðar gerðir uppskeri góðan aðbúnað og slæmar gerðir leiði til slæms aðbúnaðar. Í búddismanum er enginn guð sem dæmir eða verðlaunar, karma er algjörlega ópersónulegur kraftur. Lifandi verur móta sitt eigið líf með hegðun og hugsun. Að skaða aðrar lífverur ber með sér neikvæð áhrif sem móta þjáningar annaðhvort í þessu lífi eða á næstu tilverustigum. Þjáningar heimsins orsakast bæði af skilningsleysi á þessu sambandi og röngum viðbrögðum við erfiðleikum. Af þessu verður sú óendanlega hringrás endurfæðinga og þjáninga sem búddistar nefna samsara.

Lífverur endurfæðast í mismunandi gervum allt eftir karma hvers og eins. Sum gervi bera með sér mikla þjáningu og mannverur geta endurfæðst sem dýr. En ekkert þessara tilverustiga er eilíft heldur undirorpið hnignun, dauða og endurfæðingu. Búddistar telja það sérlega jákvætt að endurfæðast sem mannvera því sambandið og jafnvægið milli þjáningar og hamingju í mannlífinu opna möguleika á því að skynja eðli tilverunnar, losa sig úr samsara og ná nirvana. Markmiðið er að ná stigi fullkomnunar og komast þannig undan því að fæðast á ný.

Í kenningum búddismans er lögð mikil áhersla á þolinmæði og æðruleysi, samúð með öllu lifandi og ekki síst ábyrgð og valmöguleikum hvers og eins. Það er einungis einstaklingurinn sem getur haft áhrif á sitt eigið karma.

Karmalögmálið eiga búddistar sameiginlegt með hindúum þó þeir skilji það ekki á sama hátt. Meðal annars afneita búddistar algjörlega stéttakerfi hindúa.

Göfugu sannindin fjögur

Grundvallarkenning Gátama Búdda er sú að komast megi fyrir rætur þeirrar þjáningar sem einkennir lífið með því að vinna á því sem nefnt er „hugareitrið“, það er hatur, græðgi, blekking og öfundsýki. Stig af stigi má vinna gegn því og leiðin er nefnd göfugu sannindin fjögur:

Dukkha: Þjáning er óaðskiljanlegur hluti af lífinu og lífið er hverfullt.
Samudaya: Þjáningin á sér uppruna í löngunum og bindingu.
Nirodha: Þjáningu má stöðva með því að koma í veg fyrir langanir, það er hægt að losa sig úr samsara og ná nirvana.
Marga: Það er til leið út úr þjáningunni og það er hinn áttfaldi vegur.

Göfugu sannindin fjögur eru sett upp eins og aðferð læknis: skoða einkenni, finna orsök, athuga líkur og leggja fyrir meðhöndlun.

Hinn áttfaldi vegur

Gátama Búdda benti fylgendum sínum á sérstakan lífsstíl eða leið til að reyna að losa sig úr samsara og er það kallað hinn áttfaldi vegur:

Rétt viðhorf, að skilja göfugu sannindin fjögur.
Réttur ásetningur, að taka ákvörðun um að hætta við alla fjandsemi og óþykkju.
Rétt ræða, að tala til annarra á vingjarnlegan og sannan máta. Það þýðir að ekki ljúga, baktala fólk eða etja manni móti manni.
Rétt breytni, að fylgja siðareglunum fimm.
Rétt lífsviðurværi, að ekki valda skaða í starfi sínu. Dæmi um skaðleg störf eru svindlarar, þjófar eða vopnasalar.
Rétt áhersla, að vera óþreytandi í að reyna að ná hinum sjö markmiðunum.
Rétt hugarfar, hæfileikinn að vera hlutlaust meðvitaður um hugsanir sínar og gerðir hér og nú, gjörhygli.
Rétt einbeiting, hæfileikinn að geta einbeitt sér að einu atriði í lengri tíma.

Siðareglurnar fimm

Siðareglur búddismans er í eðli sínu mjög frábrugðnar boðum og bönnum abrahamískra trúarbragða (gyðingdómur, kristni og íslam), þar sem kenning Búdda er ráð til manna til að komast á hærra tilverustig en ekki krafa neins guðdóms. Það er ekki um að ræða rétt eða rangt heldur gjörðir sem hafa jákvæðar eða neikvæðar afleiðingar. Einstaklingur sem velur að fylgja siðareglum búddista getur með því öðlast betra karma. Allar greinar búddisma telja að þessar fimm reglur, pañca-sīla, séu grundvöllur siðsamlegs lífernis:

Ekki drepa (ekki skaða tilfinningaverur)
Ekki taka það sem ekki hefur verið gefið (ekki stela)
Ekki misnota líkamlegar nautnir, þar á meðal kynlíf
Ekki ljúga (alltaf segja sannleikann)
Ekki neyta áfengis eða annarra efna sem hindra skýra hugsun

Meðalvegurinn

Sagan um Gádama Búdda segir frá því að hann hafi alist upp í alsnægtum og nautnaumhverfi í Hindúisma. Þegar hann fullorðnaðist snéri hann baki við þessu lífi og einbeitti sér að ýmsum kenningum meinlætamanna, svelti sig og lagði á sig sársaukafullar upplifanir. Engin þessara kenninga veitti honum úrlausn og það var ekki fyrr en hann fór að neyta matar og hætti öllum sjálfspíningum sem hann öðlaðist innsæi. Búdda lýsir þess vegna hinni áttföldu leið sem meðalveginum, lífsstíll þar sem finna má jafnvægi milli meinlætalífs og nautna.

Að njóta er ekki andstætt búddískri hugsun, vandamálið er að nautninni fylgir oft að verða háður henni. Að vera háður ytri nautn, hlutum eða upplifunum, til að finna ánægju leiðir til óánægju og jafnvel ofbeldis ef það sem veitir nautnina er ekki lengur aðgengilegt. Í búddismanum skiptir það engu máli hverju maður er háður, grundvallarvandamálið er að halda að ytri atriði geti skapað hamingju til lengdar. Einfaldasta leiðin til að losa sig undan því að verða háður einhvers konar ytri atriðum er að halda sig fjarri því sem vekur slíka löngun. Það er meginorsök þess að munkar og nunnur í búddismanum lifa einföldu lífi með mjög fáum persónulegum eigum.

Sangha

Gátama Búdda stofnaði bæði munka- og nunnureglur með það fyrir augum að halda kenningunni (dhamma) lifandi og til að vera fyrirmynd leikmanna. Þessar munka- og nunnureglur eru kallaðar sangha. Reglur fyrir hegðun og starf munka og nunna eru skráðar í helgiritinu Tripitaka og eru virtar af flestum greinum búddisma. Þó hafa þær sumar aðlagað þær og lagt til nýjar reglur.

Munkar og nunnur yfirgefa fjölskyldur sínar og gefa allar persónulegar eigur og afsegja sér öllu veraldlegu vafstri. Í flestum tilfellum lifa þau eingöngu á gjöfum leikmanna. Margir stunda fræðslu í dhamma/dharma og einstaka munkar og nunnur stunda venjuleg störf. Aðalverk munka og nunna er að vinna að því að ná valdi á hugsunum sínum og tilfinningalífi, aðalverkfærin eru bænir og hugleiðsla.

Sangha hefur séð til þess að kenningin hefur lifað af í 2500 ár og mikil virðing er borin fyrir þeim sem velja að lifa sem munkar eða nunnur, enda er sangha talin sem einn af geimsteinunum þremur.

Í flestum greinum búddisma er það álitið hið besta mál að snúa aftur til veraldlegs lífs eftir að hafa verið munkur eða nunna í lengri eða skemmri tíma. Í löndum theravada-búddisma hefur það þótt sjálfsagt að flest allir karlmenn gerist munkar um tíma. Nú á tímum láta margir sér nægja að vera munkur í fáeinar vikur eða mánuði og eru þeir þá oft á unglingsaldri.

Hlutverk kvenna í sangha

Eina skiptið sem talað er um að Gátama Búdda hafi skipt um skoðun var þegar hann samþykkti að stofnaðar yrðu nunnureglur. Hann hafði upphaflega verið á móti því en fósturmóðir og frænka hans töluðu um fyrir honum.

Allar greinar búddisma hafa munkareglur en ekki hafa allar nunnurelgur. Í theravada-greininni dóu nunnureglurnar út, á Srí Lanka á 11. öld og í Suðaustur-Asíu á 13. öld. Í helgiritinu Tripitaka segir að ný nunna verði að viðurkennast af minnst fimm eldri nunnum svo reglurnar hurfu með öllu og eru engar eiginlegar nunnureglur í theravada-löndunum. Það er þó algengt að eldri konur gerist óformlegar nunnur og búi í klaustrum í allri Suðaustur-Asíu. Á vesturlöndum hafa verið stofnaðar nunnureglur innan theravada-greinarinnar og hefur það verið gert með aðstoð nunna frá öðrum greinum búddismans.

Í flestum greinum mahayana-búddisma eru nunnureglur á sama hátt og munkareglurnar, þó þær séu oftast færri og fámennari.

Mismunandi greinar

Til eru fjölmargar mismunandi stefnur innan búddismans sem eru mótaðar af ýmsum siðum og venjum. Helstu greinarnar eru theravada („kenning öldunganna“) og mahāyāna („farið meira eða stóri vagninn“). (Theravad-greinin er einnig þekkt sem hinayana, „litla hjólið“. Það heiti er aldrei notað af fylgjendum theravada sjálfum og er álitið vera niðurlægjandi.) Stundum er vajrayāna-greinin talin sem þriðja greinin en oftast er hún talin undirgrein mahayana. Inntak kenninga allra greinanna er þó hið sama það er að segja dhamma/dharma-kenningu Búdda, trúin á endurfæðingu og grunnskilningur á karmalögmálinu. Allar stefnur búddismans leggja áherslu á auðmýkt í daglegu lífi.

Theravada

Theravada („kenning öldunganna“) er í meginatriðum íhaldssöm grein búddismans og almennt talin standa næst fornum búddisma.^[5] Theravada byggir trúarskilning sinn og framkvæmd einungis á því textasafni á indverska tungumálinu palí sem nefnt er Tripitaka. Þetta eru elstu textar búddismans og eru viðurkenndir af öllum greinum hans. Theravada-greinin er íhaldsamasta grein trúarinnar og segist í alla staði boða upphaflegar og ómengaðar kenningar Gátama Búdda. Í hefð theravada er Búdda upplýstur kennari og leiðsögumaður sem vísar vegin til nirvana en ekki guðleg vera. Mikil virðing er borin fyrir munkum og einungis þeir geta náð uppljómun. Trúarlegt fyrirmynd er svo nefndur arhat, það er sá er sem hefur öðlast fullkomna innsýn, náð uppljómun og losnar því úr endurfæðingarkeðjunni og gengur inn í nirvana. Theravada-greinin er megintrú á Sri Lanka, í Taílandi, Búrma, Kambódíu og Laos.

Mahayana

Mahāyāna („farið meira eða stóri vagninn“) varð til á Indlandi fyrir um það bil tvö þúsund árum. Fylgismenn þessarar greinar gangrýndu theravada fyrir að vera of þröngur vegur, að einungis þeir sem hefðu möguleika að verða munkar eða nunnur og gætu notað allan sinn tíma til hugleiðslu gætu náð nirvana. Mahayana-búddistarnir sjá fyrir sér að hægt væri að gefa öllum mönnum möguleika á að ná nirvana. Fyrir mahayana-búddista er það miklu virðingarmeira og eftirsóknarverðara að gerast bodhisattva en verða arhat og ná nirvana sjálfur. Bodhisattva er sá sem er upplýstur en kýs að fresta nirvana og velur að aðstoða aðra í andlegri þróun. Þannig rýfur hann ekki samsara og heldur áfram í hringrás endurfæðingar. Það er innan þess hluta Mahāyāna búddisma sem trúir á endurfæðingu.

Í viðbót við Tripitaka-textana nota mahayana-búddistar allmarga seinni tíma helgitexta, allflestir þeirra skráðir um árið 100 e. Kr. Mahayana-búddistar nota hugtök úr fornindverska tungumálinu sanskrít og helgirit þeirra, ásamt Tripitaka, eru upphaflega á því tungumáli. Þar að auki eru ýmsar greinar innan mahayana sem nota hugtök úr öðrum málum. Innan mahayana eru margar greinar sem hafa mjög mismunandi túlkun á ýmsum atriðum kenningarinnar og aðferðum að ná uppljómun. Má þar nefna ýmsar vajrayana-greinar sem einkennast mjög af dulúð og leyndardómum, tíbetskan búddisma sem hefur orðið fyrir miklum áhrifum frá vajrayana, zen (sem heitir Tjan á kínversku og sön á kóresku), sem einkum snýst um hugleiðslu, og grein hins Hreina lands sem treystir helst á aðstoð búddans Amitabha við að ná nirvana.

Mahayana-greinar búddisma eru megintrú eða mikilvæg trúarbrögð í Japan, Kína, Kóreu, Mongólíu og Víetnam.

Vajrayāna

Vajrayana („Demantavagninn“) (sem einnig er nefnt Mantrayana, Tantrayana, tantrískur eða dulhyggju-búddismi) er oft talinn hluti af mahayana-greininni enda hafa þessar greinar sameiginlegan skilning á höfuðatriðum kenningarinnar. Vajrayana hefur þó lagt til andlegar aðferðir sem ekki eru stundaðar af öðrum búddistum. Þar má nefna hugleiðslu sem er beint að ákveðnum þáttum búddatilverunnar og þar sem reynt er að sjá sig sem búdda. Í hugleiðslu fylgjenda vajrayana eru einnig notaðar mandölur og möntrur. Mantra er hljóðsamsetning sem er endurtekin aftur og aftur. Þekktast mantran er sennilega om mani padme hum sem oft er þýtt sem „eðalsteinninn í lótusnum“ en samkvæmt seinni tíma fræðimönnum er það helginafn á bodhisattvanum Avalokiteshvara.^[6] Tíbetar trúa því að Dalai Lama sé Avalokiteshvara endurfæddur.^[7]

Samanburður á theravada og mahayana

Meginmunur á þessum tveimur höfuðgreinum kemur meðal annars fram í afstöðu til hversu margir búddar hafi verið til, hvaða tungumál sé rétt að nota fyrir helga texta, fjöldi bodhisattva og ekki síst aðlögunarhæfni að öðrum siðvenjum og nýjum túlkunum og hugmyndum.

Mahayana-hefðin segir að tala þeirra sem eru og geta orðið Búddar sé ómæld og að þeir geti aðstoðað trúaða að nálgast nirvana og að leikmenn geti leitað til þeirra í bæn. Theravada-hefðin segir hins vegar að Gátama Búdda og forverar hans séu hinir einu búddar. Þeir eru menn sem hafa orðið andlega upplýstir en þeir eru á engan hátt yfirnáttúrulegir. Gátama Búdda er ekki guð eða guðlegur heldur kennari og lærifaðir um áttföldu leið til frelsunar frá endurfæðingunni. Theravada-hefðin er opin fyrir því að yfirnáttúrulegar og andlegar verur séu til en hvorki þær né búdda geta aðstoðað menn að ná hærri andlegu sviði. Það er einungis á valdi hvers einstaklings að leita eftir andlegri fullkomnum. Mahayana, hins vegar, segir búdda vera andlegar eða nánast guðlegar verur sem geta aðstoðað í andlegri leit og svara bænum. Sumar greinar mahayana, til dæmis zen, leggja þó litla áherslu á þennan þátt búddismans.

Theravada-búddistar viðurkenna einungis Maitreya sem komandi „opinberan“ bodhisattva þar sem hann er sá eini sem um er skrifað í hinum heilögu textum sem geymdir eru á palí. Mahayana-hefðin kennir hins vegar að allir menn geti orðið bodhisattva með andlegu þroskaferli gegnum margar endurfæðingar. Viljinn að verða bodhisattva er álitin bera vitni um mikla umhyggju vegna þess að sá sem velur það aðstoðar aðra við að ná nirvana. Mahayana-búddistar virða mjög þá sem velja að fresta því að ná sinni eigin nirvana og velja í þess stað að aðstoða aðra á þeirri leið. Theravada-hefðin leggur hins vegar áherslu á að það sé einungis hver einstaklingur fyrir sig sem geti unnið að eigin andlegum þroska sem endi í nirvana. Af þessari ástæðu er theravada-hefðin oft álitin vera trúarbrögð fyrir fáa útvalda þar sem leikmenn beri lítið úr býtum.

Theravada-hefðin leyfir ekki að hefðir og siðir sem ekki er að finna í upphaflegu helgiritunum séu tekin upp í trúna. Það einkennir hins vegar mahayana hversu mikið af hefðum og siðum sem fyrir voru á þeim svæðum þar sem trúin hefur breiðst út hafa verið aðlöguð trúnni. Mahayana notar helgitexta á mörgum tungumálum en theravada-búddistar nota eingöngu palí sem helgimál. Theravada halda einnig fast í það að einu helgitextarnir séu frumtextar Tripitaka á palí, mahayana styðjast á hinn bóginn við fjölda texta á ýmsum tungumálum. Þetta hefur valdið því að theravada-búddismi hefur átt mun erfiðara með trúboð heldur en mahayana, sem hefur af þessum sökum orðið mun algengari grein trúarinnar. Það er meðal annars einkum greinar innan mahyana sem hafa náð fótfestu á vesturlöndum á síðustu áratugum.

Í theravada-hefð er lítil áhersla lögð á helgiathafnir og þær sem stundaðar eru hafa fylgt trúnni frá upphafi. Það er því lítill munur á helgiathöfnum theravada-búddista hvar sem þeir eru. Öfugt er farið í mahayana þar sem mikil áhersla er á alls konar helgiathafnir og byggja þær að mestu á siðum og venjum hvers svæðis. Það gerir að mahayana er oft álitin vera mun alþýðlegri trú þar sem form skipti meiru máli en innihald. Þetta gerir einnig að mahayana-trúin er meir og minna uppblönduð af áhrifum frá alþýðutrú og öðrum trúarhefðum. Þó er í raun munurinn á þessum tveimur höfuðgreinum búddismans hvað þetta varðar ekki svo mikill í huga og framkvæmd alþýðufólks, hjá þeim sem fylgja theravada-búddisma er alls kyns hjátrú og gamlar hefðir mikilvægur þáttur í trú og trúarathöfnum.

Innan mahayana-greinar búddismans eru fjöldi mjög ólíkra trúarstefna sem deila sín á milli. Má þar nefna: tíbetanskan búddisma, zen (eða Ch'an), nichiren-búddismi og vajrayāna. Innan theravada er hins vegar einungis ein kenning sem kemur í veg fyrir trúardeilur en hindrar um leið að nýjar hugmyndir vaxi fram eða nýir fletir á trúnni séu skoðaðir. Theravada-greinin er því í sjálfu sér íhaldsöm og álíta fylgismenn hennar það vera aðalsmerki því þá fylgi menn kenningum búdda í raun. Fylgjendum mahayana-greinarinnar hefur hins vegar tekist að ná víða með trúboði með því að vera opnir fyrir nýjum hugsunum og áhrifum utanað.

Búddismi og tedrykkja

Búddismi hefur haft áhrif á þróun tedrykkju í Austur-Asíu. Grunnatriðin í japanskri teathöfn og kínverskri teathöfn er samhljómur náttúrunnar og rækt við sjálfið auk þess að njóta tes við bæði formlegar og óformlegar aðstæður.

Búddismi á Íslandi

Talið er að samtals séu um 1000 búddistar á Íslandi, flestir þeirra ættaðir frá Taílandi og fylgjendur theravada-greininni. Hafa þeir með sér Búddistafélag Íslands sem stofnað var árið 1995. Þeir starfrækja eina búddamusterið á Íslandi, á Vighólastíg 21 í Kópavogi og þar hafa munkar einning aðsetur.

Búddhistafélögin Karuna-hreyfingin og Zen-búddistar á Íslandi – Nátthagi fylgja kenningum mahayanstefnunnar en Soka Gakkai á Íslandi byggir á japanskri búddistahefð innan hennar.

Neðanmálsgreinar

↑ „Töluupplýsingar um trúarbrögð frá Adherents“. Afrit af upprunalegu geymt þann 15. júní 2008. Sótt 1. maí 2009.
↑ Haukur Már Helgason. „Hvað er búddismi?“. Vísindavefurinn 26.9.2000. http://visindavefur.is/?id=938. (Skoðað 7.5.2010).
↑ H. Bechert 1991/1993/1997.
↑ Coogan, M. D. 2003
↑ Gethin (1998): 1.
↑ Lopez, D. 1998
↑ sbr. EMB. „Hver er dalai lama? “. Vísindavefurinn 15.6.2001. http://visindavefur.is/?id=1712. (Skoðað 8.2.2011).

Heimildir

Bechert, H. (ritstj.), Dating of the Historical Buddha [= Die Datierung des Historischen Buddha] (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprech, 1991 (1. bindi), 1993 (2. bindi), 1997 (3. bindi).
Coogan, Michael D. (ritstj.), The Illustrated Guide to World Religions (Oxford: Oxford University Press, 2003). ISBN 1-84483-125-6.
Davidson, Ronald M., Indian Esoteric Buddhism: A Social History of the Tantric Movement (New York: Columbia University Press, 2003).
EMB. [Eyja Margrét Brynjarsdóttir], „Hver er dalai lama? “. Vísindavefurinn 15.6.2001. http://visindavefur.is/?id=1712. (Skoðað 8.2.2011).
Gethin, Rupert, Foundations of Buddhism (Oxford: Oxford University Press, 1998).
Hagen, Steve, Buddhism Plain and Simple (Broadway, 1998). ISBN 100767903323
Harvey, Peter, An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices (Cambridge: Cambridge University Press, 1990).
Haukur Már Helgason. „Hvað er búddismi?“. Vísindavefurinn 26.9.2000. http://visindavefur.is/?id=938. (Skoðað 7.5.2010).
Lopez, D., Prisoners of Shangri-La: Tibetan Buddhism and the West (Chicago: University of Chicago Press, 1998).
Klostermeier, Klaus K., Buddhism: A Short Introduction (Oxford: Oneworld Publications, 1999).
Powers, John, Introduction to Tibetan Buddism 2. útg. (Ithaca, NY: Snow Lion Publications, 2007).
Schumann, Hans W., Handbuch Buddhismus: Die zentralen Lehren – Ursprung und Gegenwart (München: Diederichs, 2000). ISBN 3-7205-2153-2.
Williams, Paul, Mahayana Buddhism: the Doctrinal Foundations (London: Routledge, 1989).
Williams, Paul og Anthony Tribe, Buddhist Thought (London: Routledge, 2000).

Tengt efni

Tenglar

[1] „Töluupplýsingar um trúarbrögð frá Adherents“. Afrit af upprunalegu geymt þann 15. júní 2008. Sótt 1. maí 2009.

[2] Haukur Már Helgason. „Hvað er búddismi?“. Vísindavefurinn 26.9.2000. http://visindavefur.is/?id=938. (Skoðað 7.5.2010).

[3] H. Bechert 1991/1993/1997.

[4] Coogan, M. D. 2003

[5] Gethin (1998): 1.

[6] Lopez, D. 1998

[7] sbr. EMB. „Hver er dalai lama? “. Vísindavefurinn 15.6.2001. http://visindavefur.is/?id=1712. (Skoðað 8.2.2011).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]