Eystribyggð

Eystribyggð var aðalbyggðarlag norrænna manna á Grænlandi. Aðalbyggðin náði yfir það sem nú eru sveitarfélögin Nanortalik, Qaqortoq og Narsaq syðst á landinu. Norðvestan við lá svo nefnd Miðbyggð. Önnur meginbyggð norrænna manna á Grænlandi var Vestribyggð, og var um 600 - 700 km fjarlægð mill byggðasvæðanna og samkvæmt miðaldaheimildum var talinn sex daga róður þar á milli. Rústir um 500 bæja hafa fundist í Eystribyggð, bæði út við strönd og inn til dala. Flest stærri býlin hafa verið innarlega í fjörðunum. Eitthvað af rústunum hafa sennilega verið sel og jafnvel önnur útihús. Ógerlegt er að vita hversu margir íbúarnir voru, ágiskanir liggja oftast á bilinu 3000 til 6000 manns. Fornleifafræðingar gera þó ráð fyrir því nú að íbúar hafi aldrei verið fleiri en um 2000 og ganga þá út frá fjölda kirkjugarða og grafa í þeim.

Megnið af þeim rituðu heimildum sem til eru um búsetu Grænlendinga hinna fornu fjalla um Eystribyggð og mannlífið þar. Það gerir meðal annars að verkum að fjöldi staðanafna og örnefna hefur varðveist til seinni tíma. Þó eru einungis tveir staðir sem með fullri vissu er hægt að staðsetja. Er það annars vegar biskupssetrið að Görðum en þar hefur fundist gröf biskups með biskupskræklu og er það þar sem nú heitir Igaliku. Hins vegar er Hrafnsfjörður (sem í frásögu Ívars Bárðarsonar er skrifað sem Rampnessfiord), í firðinum var sögð vera eyja þar sem heitt vatn kom úr jörðu. Á eyju í þeim firði sem nú er nefndur Uunartoq er eina heita uppsprettan á Grænlandi. Út frá þessum stöðum hefur verið hægt að staðsetja með allnokkru öryggi fjölda annarra staða meðal annars Brattahlíð, Hvalsey, Herjólfsnes og klaustrin tvö. Var annað nunnuklaustur af reglu Benediktínusar í Hrafnsfirði og hitt munkaklaustur af reglu Bendediktínusar sem helgað var Ólafi helga og heilögum Ágústínusi í Ketilsfirði.

Samkvæmt C-14 aldursgreiningum hafa fornleifafræðingar getað séð að landnám gerðist í tveimur áföngum, sá fyrri á áratugunum fyrir árið 1000 í kringum Eiríksfjörð og Einarsfjörð og sá seinni frá 1000 fram til 1050 á svæðinu fyrir sunnan og norðan þessa firði. Landshættir voru þá að nokkru frábrugðnir því sem seinna varð, uppgröftur sýnir að strandlengjan með innfjörðum og dalir voru vaxin birkitrjám sem náðu 4 - 6 metra hæð og upp til heiða óx víðikjarr og gras. Því má segja að nafngiftin Grænland hafi verið réttnefni. En landnám norrænna manna hafði samskonar áhrif á gróðurfar og á Íslandi, birkiskógurinn var höggvinn og kjarrið notað til eldiviðar og fyrir vetrarbeit.

Grænlendingar í Eystribyggð stunduðu jöfnum höndum landbúnað og veiðar. Þeir höfðu með sér sauðfé, geitur, svín, kýr, hesta, hunda og ketti (og þar að auki húsamýs) frá Íslandi. Sauðfé og geitur virðast að mestu hafa gengið úti á vetrum. Komið hefur á óvart hversu mikilvægar kýr voru í búskap Grænlendinga. Á minni bæjum voru 2 - 4 kýr en á stórbæjum mun fleiri, til dæmis á Hvalsey, um 16 kýr, og á Görðum þar sem hægt var að hýsa um hundrað nautgripi. Veiðiskapur skipti miklu, bæði fiskveiði og sel- og hreindýraveiði. Hægt hefur verið að lesa úr beinamælingum að hlutfall sjávarafurða og landdýra í mataræði Grænlendinga snerist algjörlega við á þeim nærri 500 árum sem þeir bjuggu á Grænlandi. Mælingar í elstu gröfum við Þjóðhildarkirkju sýna að þeir sem þar voru grafnir skömmu eftir árið 1000 höfðu lifað á um 40% sjávarafurða, bein þeirra sem grafnir voru um miðja 15. öld sýndu hins vegar að þeir höfðu lifað að 60-80% á sjávarafurðum.

Selir og hreindýr (Rangifer tarandus groenlandicus) voru veidd í nágrenninu, selir sennilega þegar vorgöngur komu frá Labrador og Nýfundnalandi. Í Eystribyggð voru einkum veiddir vöðuselir (Pagophilus groenlandicus) og blöðruselir (Cystophora cristata). Önnur veiðidýr voru snæhérar (Lepus arcticus), heimskautarefir (Alopex lagopus) og úlfar (Canis lupus). Fuglaveiðar voru einnig stundaðar, meðal annars voru lifandi fálkar (Falco rusticolus) fluttir út.

Fyrir utan heimaslóðirnar voru mikilvæg veiðisvæði bæði á austurströndinni en sérstaklega þó norðurfrá þar sem nú heitir Diskóflói en Grænlendingar hinir fornu nefndu Norðursetu. Lítið er vitað um veiðistöðvarnar á austurströndinni nema nöfnin Finnsbúð og Krosseyjar en engin vitneskja um hvar þær voru. Voru menn sendir á vertíð í þessar veiðistöðvar, austur og norður fyrir. Þar var helst verið að sækjast eftir rostungum (Odobenus rosmarus), náhvölum (Monodon monoceros) og hvítabjörnum (Ursus maritimus). Helstu útflutningsvörur Grænlendinga voru rostungstennur, náhvalstennur og hvítabjarnaskinn.

Eystribyggð fór í eyði um miðja 15. öld eða á síðari hluta þeirrar aldar. Ýmsar tilgátur eru um hvers vegna Grænlendingar hurfu af sjónarsviðinu en engar þeirra hefur með nokkru móti verið hægt að sanna.

Heimildir

Grønlands forhistorie, red. Hans Christian Gulløv, Gyldendal 2005, ISBN 87-02-01724-5
Á hjara veraldar, Guðmundur J. Guðmundsson, Sögufélagið, 2005, ISBN 9979-9636-8-9