Samísk tungumál

Samíska Sámegiella
Málsvæði	Noregur, Svíþjóð, Finnland og Rússland
Heimshluti	Norður-Evrópa, Sápmi
Fjöldi málhafa	u.þ.b. 20,000
Sæti	Ekki meðal 100 mest notuðu
Ætt	úrölsk mál  finnsk-úgrísk mál   finnsk-permísk mál    finnsk-volgaísk mál     finnsk-lappnesk mál      Samíska
Skrifletur	{{{stafróf}}}
Opinber staða
Opinbert tungumál	Ekkert. Viss vernd á vissum landfræðilegum svæðum í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi.
Viðurkennt minnihlutamál	{{{minnihlutamál}}}
Fyrsta mál heyrnarlausra	{{{fyrsta mál}}}
Stýrt af	Samísku málnefndinni
Tungumálakóðar
ISO 639-1	se (Norðursamíska)
ISO 639-2	sma, sme, smi, smj, smn, sms
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	LKS, LPB, LPC, LPD, LPI, LPL, LPK, LPR, LPT, LPU, SIA
ATH: Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode.

Samíska er samheiti á þeim tungumálum sem töluð eru af sömum í Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og Rússlandi. Samískt mál var áður kallað lappneska en það þykir sömum niðurlægjandi hugtak á sama hátt og hugtakið „lappi“.

Samísku tungumálunum skipt í þrjú málsvæði: austursamísku, miðsamísku og suðursamísku. Það er eftirtektarvert að markalínur samísks málsvæðis liggja aldrei samhliða landamærum.

Austursamísku málunum tilheyra enaresamíska, sem er töluð í Finnlandi umhverfis vatnið Enare träsk, og skoltsamíska sem töluð er bæði í Finnlandi og Rússlandi. Önnur mál, sem töluð eru á Kólaskaga, eru kildinsamíska, akkalasamíska og tersamíska. Miðsamísku má skipta upp í norðursamísku og lulesamísku. Norðursamísku tilheyra sjávarsamíska, sem er töluð á strandsvæðum Noregs, finnmerkursamíska, sem er töluð í Finnmörku í Noregi (m.a. Kautokeino og Karasjokk) og nærliggjandi svæðum í Finnlandi (m.a. Utsjoki) og tornesamíska sem töluð er fyrir norðan Gällivare í Svíþjóð og á nærliggjandi svæðum í Finnlandi og Noregi. Önnur miðsamísk mál eru lulesamíska, sem töluð er í Jokkmokk í Svíþjóð og við Tysfjord í Noregi, og arjeplogssamíska sem er töluð á Arjeplogssvæðinu. Til suðursamísku málanna heyra umesamíska, töluð í Vesturbotni, og hin eiginlega suðursamíska sem er töluð í Suður-Vesturbotni og á Jämtlandi í Svíþjóð.

Norðursamísku tala 16-18.000 manns í Finnlandi, Noregi og Svíþjóð, þar af u.þ.b. 9-10.000 í Noregi, 5-6.000 í Svíþjóð og u.þ.b. 2.000 í Finnlandi. Næstum því 85-90% þeirra sem tala samísku tala norðursamísku.

Tungumál

Vestursamísku

• Suðursamíska
• Umesamíska
• Arjeplogssamíska
• Lulesamíska
• Norðursamíska

Austursamísku

• Enaresamíska
• Kemisamíska†
• Skoltsamíska
• Akkalasamíska†
• Kildinsamíska
• Tersamíska

Málfræðiágrip

Samískan er afar fjölbreytt mál. Sagnirnar beygjast eftir frumlaginu og fá þar með níu mismunandi myndir í nútíð vegna þess að í samísku er ekki einungis eintala og fleirtala heldur einnig tvítala.

Í samísku er einstakt fyrirbrigði, svokölluð víxl í lengd og gildi hljóðs, það þýðir að samhljóðar í kjarna orða breytast við beygingu annaðhvort að lengd eða að eiginleika t.d. loddi (fugl) – lotti (fuglsins). Mörg dæmi eru til um samhljóðavíxl sem skipta máli við beygingar á sögnum og nafnorðum.

Í samísku fá fallorð, þ.e. nafnorð, lýsingarorð, fornöfn og töluorð, mjög oft mismunandi beygingarmyndir í stað forsetninga, t.d. váris (á fjöllum) sem er beygingarmynd (staðarfall) af várri (fjöll). Í samísku eru sjö föll. Í norðursamísku hafa eignarfalls- og þolfallsmyndirnar fallið saman.

Enginn greinir er í samísku, hvorki ákveðinn né óákveðinn og t.d. getur sápmi þýtt „sami“, „saminn“ eða „einn sami“ en þýðingin fer eftir samhenginu.

Ritmál

Fyrsta samíska bókin var prentuð árið 1619 en það var stafrófskver og messubók á suðursamísku. Flestar bækur, sem gefnar voru út á samísku á nítjándu öld, voru þýðingar á biblíunni eða öðrum kirkjubókum. Á áttunda áratugnum þróaði Samíska málnefndin sameiginlega stafsetningu fyrir norðursamísku í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi. Hún var viðurkennd af Norrænu Samaráðstefnunni og hefur frá því árið 1979 verið notuð í löndunum þremur.

Tenglar

• Samískar rannsóknir, Umeå universitet
• Sámi Allaskuvla, Kautokeino
• Giellagas, Oulu universitet
• Samískar rannsóknir, Universitet i Tromsö
• Nordiskt samiskt institut, Kautokeino
• Samaþingið í Svíþjóð
• Samaþingið í Noregi
• Samaþingið í Finnlandi
• Norðurlandamálin með rótum og fótum
• Listi yfir netorðabækur á Norðurlandamálunum
• Um tungumál á Norðurlöndunum