Samísk tungumál
Samíska Sámegiella |
||
---|---|---|
Málsvæði | Noregur, Svíþjóð, Finnland og Rússland | |
Heimshluti | Norður-Evrópa, Sápmi | |
Fjöldi málhafa | u.þ.b. 20,000 | |
Sæti | Ekki meðal 100 mest notuðu | |
Ætt | úrölsk mál finnsk-úgrísk mál |
|
Opinber staða | ||
Opinbert tungumál |
Ekkert. Viss vernd á vissum landfræðilegum svæðum í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi. | |
Stýrt af | Samísku málnefndinni | |
Tungumálakóðar | ||
ISO 639-1 | se (Norðursamíska) |
|
ISO 639-2 | sma, sme, smi, smj, smn, sms |
|
SIL | LKS, LPB, LPC, LPD, LPI, LPL, LPK, LPR, LPT, LPU, SIA |
|
ATH: Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode. |
Samíska er samheiti á þeim tungumálum sem töluð eru af sömum í Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og Rússlandi. Samískt mál var áður kallað lappneska en það þykir sömum niðurlægjandi hugtak á sama hátt og hugtakið „lappi“.
Samísku tungumálunum skipt í þrjú málsvæði: austursamísku, miðsamísku og suðursamísku. Það er eftirtektarvert að markalínur samísks málsvæðis liggja aldrei samhliða landamærum.
Austursamísku málunum tilheyra enaresamíska, sem er töluð í Finnlandi umhverfis vatnið Enare träsk, og skoltsamíska sem töluð er bæði í Finnlandi og Rússlandi. Önnur mál, sem töluð eru á Kólaskaga, eru kildinsamíska, akkalasamíska og tersamíska. Miðsamísku má skipta upp í norðursamísku og lulesamísku. Norðursamísku tilheyra sjávarsamíska, sem er töluð á strandsvæðum Noregs, finnmerkursamíska, sem er töluð í Finnmörku í Noregi (m.a. Kautokeino og Karasjokk) og nærliggjandi svæðum í Finnlandi (m.a. Utsjoki) og tornesamíska sem töluð er fyrir norðan Gällivare í Svíþjóð og á nærliggjandi svæðum í Finnlandi og Noregi. Önnur miðsamísk mál eru lulesamíska, sem töluð er í Jokkmokk í Svíþjóð og við Tysfjord í Noregi, og arjeplogssamíska sem er töluð á Arjeplogssvæðinu. Til suðursamísku málanna heyra umesamíska, töluð í Vesturbotni, og hin eiginlega suðursamíska sem er töluð í Suður-Vesturbotni og á Jämtlandi í Svíþjóð.
Norðursamísku tala 16-18.000 manns í Finnlandi, Noregi og Svíþjóð, þar af u.þ.b. 9-10.000 í Noregi, 5-6.000 í Svíþjóð og u.þ.b. 2.000 í Finnlandi. Næstum því 85-90% þeirra sem tala samísku tala norðursamísku.
Efnisyfirlit
Tungumál[breyta | breyta frumkóða]
Vestursamísku
Austursamísku
Málfræðiágrip[breyta | breyta frumkóða]
Samískan er afar fjölbreytt mál. Sagnirnar beygjast eftir frumlaginu og fá þar með níu mismunandi myndir í nútíð vegna þess að í samísku er ekki einungis eintala og fleirtala heldur einnig tvítala.
Í samísku er einstakt fyrirbrigði, svokölluð víxl í lengd og gildi hljóðs, það þýðir að samhljóðar í kjarna orða breytast við beygingu annaðhvort að lengd eða að eiginleika t.d. loddi (fugl) – lotti (fuglsins). Mörg dæmi eru til um samhljóðavíxl sem skipta máli við beygingar á sögnum og nafnorðum.
Í samísku fá fallorð, þ.e. nafnorð, lýsingarorð, fornöfn og töluorð, mjög oft mismunandi beygingarmyndir í stað forsetninga, t.d. váris (á fjöllum) sem er beygingarmynd (staðarfall) af várri (fjöll). Í samísku eru sjö föll. Í norðursamísku hafa eignarfalls- og þolfallsmyndirnar fallið saman.
Enginn greinir er í samísku, hvorki ákveðinn né óákveðinn og t.d. getur sápmi þýtt „sami“, „saminn“ eða „einn sami“ en þýðingin fer eftir samhenginu.
Ritmál[breyta | breyta frumkóða]
Fyrsta samíska bókin var prentuð árið 1619 en það var stafrófskver og messubók á suðursamísku. Flestar bækur, sem gefnar voru út á samísku á nítjándu öld, voru þýðingar á biblíunni eða öðrum kirkjubókum. Á áttunda áratugnum þróaði Samíska málnefndin sameiginlega stafsetningu fyrir norðursamísku í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi. Hún var viðurkennd af Norrænu Samaráðstefnunni og hefur frá því árið 1979 verið notuð í löndunum þremur.
Tenglar[breyta | breyta frumkóða]
- Samískar rannsóknir, Umeå universitet
- Sámi Allaskuvla, Kautokeino
- Giellagas, Oulu universitet
- Samískar rannsóknir, Universitet i Tromsö
- Nordiskt samiskt institut, Kautokeino
- Samaþingið í Svíþjóð
- Samaþingið í Noregi
- Samaþingið í Finnlandi
- Norðurlandamálin með rótum og fótum
- Listi yfir netorðabækur á Norðurlandamálunum
- Um tungumál á Norðurlöndunum