Samísk tungumál

Samíska Sámegiella
Málsvæði	Noregur, Svíþjóð, Finnland og Rússland
Heimshluti	Norður-Evrópa, Sápmi
Fjöldi málhafa	u.þ.b. 20,000
Sæti	Ekki meðal 100 mest notuðu
Ætt	úrölsk mál  finnsk-úgrísk mál   finnsk-permísk mál    finnsk-volgaísk mál     finnsk-lappnesk mál      Samíska
Skrifletur	{{{stafróf}}}
Opinber staða
Opinbert tungumál	Ekkert. Viss vernd á vissum landfræðilegum svæðum í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi.
Viðurkennt minnihlutamál	{{{minnihlutamál}}}
Fyrsta mál heyrnarlausra	{{{fyrsta mál}}}
Stýrt af	Samísku málnefndinni
Tungumálakóðar
ISO 639-1	se (Norðursamíska)
ISO 639-2	sma, sme, smi, smj, smn, sms
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	LKS, LPB, LPC, LPD, LPI, LPL, LPK, LPR, LPT, LPU, SIA
ATH: Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode.

Samíska er samheiti á þeim tungumálum sem töluð eru af Sömum í Noregi, Svíþjóð, Finnlandi og Rússlandi. Samískt mál var áður kallað lappneska en það þykir Sömum niðurlægjandi hugtak á sama hátt og hugtakið „Lappi“.

Samísku tungumálunum er skipt í þrjú málsvæði: austursamísku, miðsamísku og suðursamísku. Það er eftirtektarvert að markalínur samísks málsvæðis liggja aldrei samhliða landamærum.

Austursamísku málunum tilheyra inarisamíska, sem er töluð í Finnlandi umhverfis vatnið Inari, og skoltsamíska sem töluð er bæði í Finnlandi og Rússlandi. Önnur mál, sem töluð eru á Kólaskaga, eru kildinsamíska, akkalasamíska og tersamíska. Miðsamísku má skipta upp í norðursamísku og lulesamísku. Norðursamísku tilheyra sjávarsamíska, sem er töluð á strandsvæðum Noregs, finnmerkursamíska, sem er töluð í Finnmörku í Noregi (m.a. Kautokeino og Karasjokk) og nærliggjandi svæðum í Finnlandi (m.a. Utsjoki) og tornesamíska sem töluð er fyrir norðan Gällivare í Svíþjóð og á nærliggjandi svæðum í Finnlandi og Noregi. Önnur miðsamísk mál eru lulesamíska eða suðursamíska, sem töluð er í Jokkmokk í Svíþjóð og við Tysfjord í Noregi, og arjeplogssamíska sem er töluð á Arjeplogssvæðinu. Til suðursamísku málanna heyra umesamíska, töluð í Vesturbotni, og hin eiginlega suðursamíska sem er töluð í Suður-Vesturbotni og á Jämtlandi í Svíþjóð.

Norðursamísku tala 16-18.000 manns í Finnlandi, Noregi og Svíþjóð, þar af u.þ.b. 9-10.000 í Noregi, 5-6.000 í Svíþjóð og u.þ.b. 2.000 í Finnlandi. Næstum því 85-90% þeirra sem tala samísku tala norðursamísku.

Tungumál

Vestursamísku

• Suðursamíska
• Umesamíska
• Arjeplogssamíska
• Lulesamíska
• Norðursamíska

Austursamísku

• Enaresamíska
• Kemisamíska†
• Skoltsamíska
• Akkalasamíska†
• Kildinsamíska
• Tersamíska

Málfræðiágrip

Samísk tungumál er afar fjölbreyt mál. Best skilgreinda málið er norðursamíska, en fleiri heimildir eru til um hana en nokkurt annað samískt mál. Sagnirnar beygjast eftir frumlaginu og fá þar með níu mismunandi myndir í nútíð vegna þess að í samísku er ekki einungis eintala og fleirtala heldur einnig tvítala.

Í norðursamísku er fyrirbrigði, svokölluð víxl í lengd og gildi hljóðs, en það þýðir að samhljóðar í kjarna orða breytast við beygingu annaðhvort að lengd eða að eiginleika t.d. loddi (fugl) – lotti (fuglsins). Mörg dæmi eru til um samhljóðavíxl sem skipta máli við beygingar á sögnum og nafnorðum. Nærri allir samhljóðaklasar eru til í tveim eða þrem stigum, til dæmis á norðursamísku boahtte 'komandi' (stig 3), boahtit 'að koma' (stig 2), boađán 'ég kem' (stig 1).

Í samísku fá fallorð, þ.e. nafnorð, lýsingarorð, fornöfn og töluorð, mjög oft mismunandi beygingarmyndir í stað forsetninga, t.d. váris (á fjöllum) sem er beygingarmynd (staðarfall) af várri (fjöll). Í norðursamísku eru átta föll, en flestöll nafnorð hafa einungis sjö beygingarmyndir þar sem eignarfallið og þolfallið hafa runnið saman, en í töluorðum eru þau föll mismunandi.

Enginn greinir er í samísku, hvorki ákveðinn né óákveðinn og t.d. getur beana þýtt „hundur“, „hundurinn“ eða „einn hundur“ en þýðingin fer eftir samhenginu.

Hér er dæmi um nafnorðabeygingu á Norðursamísku:

	giehta "hönd" Rót endir á -a		oaivi "höfuð" Rót endir á -i		ruoktu "heimili" Rót endir á -u
fall	eintala	fleirtala	eintala	fleirtala	eintala	fleirtala
Nefnifall	giehta	gieđat	oaivi	oaivvit	ruoktu	ruovttut
Þolfall	gieđa	gieđaid	oaivvi	ōivviid	ruovttu	ruovttūid
Eignarfall	gieđa	gieđaid	oaivvi, oaivve	ōivviid	ruovttu, ruovtto	ruovttūid
Íferðarfall	gīhtii	gieđaide	oaivái	ōivviide	ruktui	ruovttūide
Staðarfall	gieđas	gieđain	oaivvis	ōivviin	ruovttus	ruovttūin
Comitative	gieđain	gieđaiguin	ōivviin	ōivviiguin	ruovttūin	ruovttūiguin
Verufall	giehtan		oaivin		ruoktun

Ritmál

Fyrsta samíska bókin var prentuð árið 1619 en það var stafrófskver og messubók á suðursamísku. Flestar bækur, sem gefnar voru út á samísku á nítjándu öld, voru þýðingar á biblíunni eða öðrum kirkjubókum. Á áttunda áratugnum þróaði Samíska málnefndin sameiginlega stafsetningu fyrir norðursamísku í Noregi, Svíþjóð og Finnlandi. Hún var viðurkennd af Norrænu Samaráðstefnunni og hefur frá því árið 1979 verið notuð í löndunum þremur.

Tenglar

• Samískar rannsóknir, Umeå universitet
• Sámi Allaskuvla, Kautokeino
• Giellagas, Oulu universitet
• Samískar rannsóknir, Universitet i Tromsö
• Nordiskt samiskt institut, Kautokeino
• Samaþingið í Svíþjóð
• Samaþingið í Noregi
• Samaþingið í Finnlandi
• Norðurlandamálin með rótum og fótum
• Listi yfir netorðabækur á Norðurlandamálunum
• Um tungumál á Norðurlöndunum