Iridín

	Ródín
Osmín	Iridín	Platína
	Meitnerín
Efnatákn Ir Sætistala 77 Efnaflokkur Hliðarmálmur Eðlismassi 22650,0 kg/m³ Harka 6,5 Atómmassi 192,217(3) g/mól Bræðslumark 2719,0 K Suðumark 4701,0 K Efnisástand (við staðalaðstæður) Fast form Lotukerfið

Iridín er frumefni með efnatáknið Ir og er númer 77 í lotukerfinu. Þetta er þungur, gríðarlega harður, stökkur, silfurhvítur hliðarmálmur sem tilheyrir platínuflokknum, er notað í hástyrkleika málmblöndur, og finnst í náttúrulegum málmblöndum ásamt platínu og osmíni. Iridín er þekkt fyrir að vera tæringaþolnasta þekkta frumefnið og tengsl þess við endalok risaeðlanna. Það er notað í háhitatæki, rafmagnsnerta og sem hersluefni fyrir platínu.

Almenn einkenni

Iridín er silfurhvítur málmur sem tilheyrir platínuflokknum og líkist platínu en hefur þó örlítið gulan blæ. Sökum gríðarlegar hörku og stökkleika, er erfitt að móta og vinna iridín. Þetta er tæringarþolnasti málmur sem þekktur er. Ekki er hægt að leysa það upp með neinni sýru, ekki einu sinni kóngavatni. Þó er hægt að leysa það upp með bráðnum söltum, eins og tildæmis NaCl og NaCN.

Mældur eðlismassi þessa frumefnis er rétt minni en osmíns, sem af þeim sökum er skráð sem eðlisþyngsta frumefnið. Hinsvegar hafa tölvuútreikningar gefið áreiðanlegri tölur en mælingar og sýna fram á að eðlismassi iridíns sé 22650 kg/m³ á móti 22610 kg/m³ fyrir osmín. Ekki er því hægt að velja endanlega á milli þeirra eins og stendur.

Algengasta oxunarstig iridíns er +4, þó að +2, +3, og +6 þekkist einnig.

Notkun

Aðalnot iridíns eru sem hersluefni í platínumálmblöndur. Önnur not:

• Til að smíða deiglur og önnur tæki sem að þurfa að þola hátt hitastig.
• Rafmagnssnerta (þá sérstaklega Pt/Ir kerti).
• Osmín/iridín málmblöndur eru notaðar í odda fyrir lindarpenna og í legur fyrir áttavita.
• Iridín er notað sem hvati fyrir karbónýlun metanóls til að framleiða ediksýru.

Saga

Iridín var uppgötvað árið 1803 af Smithson Tennant í London í Englandi, ásamt osmíni í dökklituðum leifum upplausnar platínu í kóngavatni. Það var nefnt eftir latneska heitinu yfir regnboga, iris, vegna þess hversu sterklega lituð sölt þess eru.

Blanda af 90% platínu og 10% iridíni var notuð árið 1889 til að smíða stöðluðu metrastöngina og kílógramm þyngdina, sem varðveitt eru af Alþjóðlegu voga- og mælingaskrifstofunni rétt hjá París. Metrastöngin var leyst af hólmi sem staðalskilgreiningin á lengd árið 1960 (sjá krypton) og er hún því núna minjagripur, en kílógrammlóðið er enn notað sem alþjóðlegur staðall.

KT-mörkin, sem merkja endalok krítartímabilsins og byrjun tertíertímabilsins, fyrir 65 milljón árum síðan, einkennast af þunnu lagi af iridínríkum leir. Hópur vísindamanna, með Luis Alvarez í forsvari, kom fram með þá kenningu að þetta iridín ætti ójarðneskan uppruna, og væri komið úr lofsteini eða reikistjörnu sem rekist hefði á Jörðina við Yucatan skagann. Þessi kenning er nú víða samþykkt sem orsök þess að risaeðlurnar dóu út. Þrátt fyrir það hafa Dewey M. Mclean og aðrir fært rök fyrir því, að iridínið hafi í staðinn komið frá eldgosum, því að kjarni Jarðar er ríkur af iridíni.

Tilvist

Iridín finnst óblandað í náttúrunni, með platínu og öðrum málmum úr platínuflokknum, á straumvatnsseti. Náttúrulegar iridínmálmblöndur teljast osmiridín og iridosmín, sem hvort tveggja eru blöndur af iridíni og osmíni. Það er unnið sem aukaafurð í námu og við framleiðslu á nikkeli.

Iridín er sjaldgæft á Jörðu en er frekar algengt í loftsteinum.

Samsætur

Til eru tvær náttúrulegar samsætur iridíns, og margar geislasamsætur. Sú stöðugasta þeirra er Ir-192 með helmingunartíma 73,83 daga. Ir-192 betasundrast í platínu-192, en flestar hinna geislasamsætanna sundrast yfr í osmín.

Varúðarráðstafanir

Iridín málmur er yfirleitt óeitraður sökum óhvarfgirni sinnar en efnasambönd iridíns ætti þó að telja baneitruð.