Þorvaldur Thoroddsen

Þorvaldur Thoroddsen
Þorvaldur Thoroddsen
	Þorvaldur Thoroddsen
Fæddur	6. júní 1855; Flatey á Breiðafirði
Dáinn	28. september 1921; Kaupmannahöfn
Dánarorsök	Heilablæðing
Menntun	Hafnarháskóli
Störf	jarðfræðingur og landfræðingur
Þekktur fyrir	Ritið:Lýsingu Íslands
Maki	Þóra Pétursdóttir biskups
Börn	Sigríður og ; María Kristín Stephensen
Foreldrar	Jón Thoroddsen og Kristín Ólína Þorvaldsdóttir Sívertsen

Þorvaldur Thoroddsen (6. júní 1855 – 28. september 1921) var íslenskur jarðfræðingur og landfræðingur, einhver þekktasti vísindamaður Íslendinga á sinni tíð. Hann er hvað þekktastur fyrir Lýsingu Íslands.

Æviágrip

Þorvaldur var sonur Jóns Thoroddsens (1819–1868) sýslumanns og skálds, og konu hans, Kristínar Ólínu Þorvaldsdóttur Sívertsen (1833–1879). Bræður hans voru Þórður Thoroddsen héraðslæknir, Skúli Thoroddsen sýslumaður, ritstjóri og alþingismaður og Sigurður Thoroddsen landsverkfræðingur. Þorvaldur fæddist í Flatey á Breiðafirði, en fluttist ungur að Haga á Barðaströnd og ólst þar upp til 7 ára aldurs, fór svo að Hvítárvöllum og að Leirá í Leirársveit. Þegar hann var 11 ára fór hann til Reykjavíkur til náms, og bjó hjá Jóni Árnasyni þjóðsagnasafnara og konu hans, Katrínu Þorvaldsdóttur Sívertsen, móðursystur sinni, en þau voru barnlaus. Höfðu eignast son, Þorvald (1868-1883), en misst hann ungan; þótti mikill efnispiltur. Gengu þau Þorvaldi í foreldrastað þegar hann missti föður sinn, 13 ára gamall.

Þorvaldur varð stúdent frá Lærða skólanum í Reykjavík árið 1875 og fór þá í háskólann í Kaupmannahöfn. Þar lagði hann stund á náttúrufræði og dýrafræði, en hafði einnig mikinn áhuga á jarðfræði, sem jókst mjög 1876, þegar hann var fylgdarmaður danska jarðfræðingsins Johannes Frederik Johnstrup í rannsóknarferð að eldstöðvunum í Öskju og á Mývatnsöræfum, þar sem gaus árið áður (1875). Af öðrum kennurum hans þar má nefna Japetus Steenstrup, sem kenndi dýrafræði.

Áður en Þorvaldur lauk námi, bauðst honum kennarastaða við gagnfræðaskólann á Möðruvöllum í Hörgárdal, sem hann ákvað að þiggja. Þar starfaði hann 1880–1884, en var erlendis í leyfi veturinn 1884–1885 við gagnasöfnun. Hann var síðan kennari í náttúrufræði í Lærða skólanum í Reykjavík 1885–1895. Hann dvaldist erlendis veturinn 1892–1893 til að undirbúa það að hann gæti helgað sig rannsóknum og skriftum. Árið 1895 fluttist hann til Kaupmannahafnar og bjó þar upp frá því, hélt þó stöðunni við Lærða skólann til 1899, en fékk annan mann til að sinna henni fyrir sig. Hann kom hingað á sumrum til 1898, til að ljúka rannsóknarferðum sínum um landið, en ferðirnar hóf hann 1882, og raunar í minna mæli 1881. (Árin 1885, 1891 og 1892 féllu rannsóknarferðirnar niður). Flest árin naut Þorvaldur styrks frá alþingi til ferðanna, og síðar einnig frá fleiri aðilum. Skýrslur um ferðirnar birtust í tímaritinu Andvara, og urðu þær síðar uppistaðan í mörgum af ritum hans.

Í Kaupmannahöfn hafði Þorvaldur gott næði til ritstarfa, og í söfnum þar var mikið af heimildum sem hann notaði við fræðistörf sín. Liggur eftir hann fjöldi bóka og greina um jarðfræði og landfræði Íslands. Þorvaldur var sæmilega efnaður eftir því sem þá gerðist og kostaði hluta af rannsóknum sínum og útgáfu rita sjálfur. Einnig naut hann styrkja frá ýmsum aðilum, svo sem alþingi, Carlsbergsjóðnum og danska ríkinu.

Þorvaldur var félagsmaður í fjölmörgum vísinda- og fræðafélögum, svo sem Þýska jarðfræðifélaginu í Berlín, 1895, Konunglega danska vísindafélaginu 1909 og Vísindafélagi Íslendinga 1918 (stofnfélagi). Hann var einn af stofnendum Hins íslenska fræðafélags í Kaupmannahöfn (1912) og skrifaði mikið í Ársrit þess. Hann hlaut margvíslega viðurkenningu fyrir vísindastörf sín. Hann varð heiðursdoktor við Kaupmannahafnarháskóla 1894 og prófessor að nafnbót 1902, riddari af Dannebrog 1899. Hann varð heiðursdoktor við Háskóla Íslands 1921. Konunglega sænska vísindaakademían veitti honum Linné-gullmedalíuna 1886, og mörg fleiri félög veittu honum sams konar viðurkenningu. Árið 1906 veitti Ameríska landfræðifélagið í New York (American Geographical Society) honum Daly-heiðurspeninginn fyrir rannsóknir sínar, og varð hann fyrstur Norðurlandabúa til að hljóta hann.

Þorvaldur fékk heilablæðingu á fundi í Vísindafélaginu danska, 3. desember 1920, og lá síðan rúmfastur til dauðadags, 28. september 1921.

Kona Þorvalds (1887) var Þóra Pétursdóttir (1848–1917), dóttir Péturs Péturssonar biskups. Þau eignuðust eina dóttur, Sigríði (1888–1903). Áður átti hann dótturina Maríu Kristínu Stephensen (1883–1907), sem var ættleidd á Akureyri. Þóra Pétursdóttir var ein af fyrstu íslensku konunum sem fengust við málaralist, sjá bók Hrafnhildar Schram: Huldukonur í íslenskri myndlist, Rvík 2005. Einnig hefur komið út ævisaga Þóru: Sigrún Pálsdóttir: Þóra biskups og raunir íslenskrar embættismannastéttar, Rvík 2010.

Rannsóknir og ritstörf

Í rannsóknarferðinni með Johnstrup, 1876, varð Þorvaldur gagntekinn af náttúru íslensku öræfanna. Hann einsetti sér að rannsaka náttúru landsins, einkum jarðfræðina, sem fram að því hafði verið lítið sinnt. Flest sumur frá 1881 til 1898 fór hann rannsóknarferðir um landið til að safna efni til Íslandslýsingar. Allt frá skólaárum sínum hafði Þorvaldur unnið mjög skipulega að því að safna efni úr rituðum heimildum, til undirbúnings ritum sínum, og hafði hann ekki tæmt þann sjóð þegar hann lést.

Á ferðum sínum varð Þorvaldi ljóst að Íslandskort Björns Gunnlaugssonar, frá 1848, þurfti mikilla leiðréttinga við. Björn hafði einbeitt sér að því að mæla upp byggðir landsins, en á miðhálendinu voru stór svæði sem aldrei höfðu verið kortlögð með mælingum. Árið 1901 birti Þorvaldur jarðfræðikort af Íslandi, þar sem einnig var komið á framfæri leiðréttingum við kort Björns Gunnlaugssonar.

Helstu rit

Lýsing Íslands. Ágrip, Kmh. 1881, 4+98 s. — Þetta er styttri útgáfan af Íslandslýsingunni. Önnur útgáfa, endurbætt, Kmh. 1900. Þriðja útgáfa, aukin og endurbætt, Kmh. 1919, 4+151 s.
Oversigt over de islandske Vulkaners Historie, Kbh. 1882, 170 s.
Jarðfræði, Rvík 1889, 73 s. — Sjálfsfræðarinn, 2. bók.
Landfræðissaga Íslands 1–4, Kmh. 1892–1904. — Önnur útgáfa, Rvík 2003–2009, með viðaukabindi, Lykilbók.
Die Geschichte der isländischen Geographie 1–2, Leipzig 1897–1898. — Þýsk útgáfa Landfræðisögunnar.
Landskjálftar á Íslandi 1–2, Kmh. 1899 og 1905, 4+270 s. — Fyrra heftið ber titilinn: Jarðskjálftar á Suðurlandi.
Jarðfræðikort af Íslandi, í mælikvarða 1:600.000. 1901.
Island. Grundriss der Geographie und Geologie, Gotha 1905–1906, 4+358 s. — Með nýrri útgáfu af jarðfræðikortinu í mkv. 1:750.000. Um sumt ítarlegri en íslenska útgáfan: Lýsing Íslands.
Æfisaga Péturs Péturssonar dr. theol., biskups yfir Íslandi, Rvík 1908, 4+350 s.
Lýsing Íslands 1–4, Kmh. 1908–1922. — Önnur útgáfa 1. og 2. bindis, og fyrri hluta 3. bindis, Rvík 1931–1935. — 3. og 4. bindi bera titilinn: Landbúnaður á Íslandi. Sögulegt yfirlit.
Ferðabók. Skýrslur um rannsóknir á Íslandi 1882–1898, Kmh. 1913–1915. — Önnur útgáfa, Rvík 1958–1960, Jón Eyþórsson sá um útgáfuna.
Árferði á Íslandi í þúsund ár, Kmh. 1916–1917, 4+432 s. — Hið íslenska fræðafélag í Kaupmannahöfn.
Minningabók 1–2, Kmh. 1922–1923, 180 og 184 s. — Hið íslenska fræðafélag.
Fjórar ritgerðir, Kmh. 1924, 8+132 s. — Hið íslenska fræðafélag.
Die Geschichte der isländischen Vulkane, Kbh. 1925, 18+458 s. — Konunglega danska vísindafélagið gaf út. Ritið var samið 1909–1912.

Ritaskrá Þorvalds (til 1914) er aftast í fjórða bindi Ferðabókar hans. Í annarri útgáfu hennar (1960), er ritaskráin, ásamt viðaukum um rit sem komu út eftir 1914. Þar eru taldar alls tæplega 500 ritsmíðar í íslenskum og erlendum ritum. Margar þeirra eru til að fræða almenning hérlendis og erlendis, enda leit Þorvaldur öðrum þræði á sig sem alþýðufræðara, þó að hann væri virtur vísindamaður. Meðal slíkra rita er:

Um uppruna dýrategunda og jurta, Rvík 1998, 331 s. — Lærdómsrit Hins íslenska bókmenntafélags. Birtist fyrst í Tímariti Hins íslenska bókmenntafélags 1887–1889.

Fræðileg umfjöllun um Þorvald Thoroddsen

Á árunum 2003–2009 gaf bókaútgáfan Ormstunga út Landfræðissögu Íslands í fimm bindum. Í fyrstu fjórum bindunum var texti Landfræðissögunnar endurprentaður, og bætt við myndum og nýjum tilvísunum. Fimmta bindið var svo Lykilbók, með ítarlegri umfjöllun um Þorvald og störf hans. Þar eru eftirtaldar ritgerðir:

Freysteinn Sigurðsson: „Yfirlit um íslenskar náttúrurannsóknir fram til 1880“.
Páll Imsland: „Þorvaldur Thoroddsen“.
Páll Imsland: „Landfræðissagan og skyld rit“.
Guðrún Ólafsdóttir: „Landfræðin í Landfræðissögunni“.
Freysteinn Sigurðsson: „Sagnfræðin í Landfræðissögunni“.
Leifur A. Símonarson: „Landfræðissagan og jarðfræðin“.
Karl Skírnisson og Gunnar Jónsson: „Landfræðissagan og dýrafræðin“.
Eyþór Einarsson: „Landfræðissagan og grasafræðin“.

Í bókarlok eru ýmsar skrár.

Heimildir

Bogi Th. Melsteð: Þorvaldur Thoroddsen. Ársrit Hins íslenska fræðafélags, 7. ár, Kaupmannahöfn 1923, 1–78.
Landfræðissaga Íslands, 5. bindi, Lykilbók, Rvík 2009.
Viðurkenningar Ameríska landfræðifélagsins — Á ensku.
Mynd og æviágrip á íslensku Geymt 9 febrúar 2012 í Wayback Machine — Af vef Ormstungu.
Dr. Þorvaldur Thoroddsen^[óvirkur tengill]. — Skólavefurinn 2006.
Fyrirmynd greinarinnar var „Þorvaldur Thoroddsen“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 27. janúar 2010.

Tenglar

Um Þorvald Thoroddsen

Þorvaldur Thoroddsen; á vefsíðu Veðurstofu Íslands
Jón Eyþórsson: „Þorvaldur Thoroddsen.“ Úr formála Ferðabókar, 1958. Geymt 1 apríl 2004 í Wayback Machine
Landfræðissaga Íslands I-IV @ Internet Archive (pdf 35 + 41 MB).
Þorvaldur Thoroddsen; grein í Heimskringlu 1921
Þorvaldur Thoroddsen; grein í DV 2000
Fræði; grein í Morgunblaðinu 2003
Steindór J. Erlingsson: „Hugmyndaheimur Þorvalds Thoroddsens 1872-1911 Geymt 8 febrúar 2012 í Wayback Machine“, Skírnir 175, 2001:354–388.
Þorvaldur Thoroddsen; Páll Eggert Ólason, Andvari janúar 1922 bls. 5–43.
Þorvaldur Thoroddsen; Bogi Th. Melsteð, Ársrit Hins íslenska fræðafélags í Kaupmannahöfn janúar 1923, bls 1–78.
Gröf Þorvaldar Thoroddsen

Nokkur af skrifum Þorvaldar Thoroddsen

Gylfastraumurinn og lönd þau er að honum liggja; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1876, bls. 54–90.
Nokkur orð um jarðfræði; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1880, bls. 44–104.
Norðurferðir Svía; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1880, bls. 105–132.
Um skóla í Svíþjóð; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1881, bls. 90–122.
Sólin og ljósið; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1882, bls. 17–52.
Um jarðskjálfta; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1882, bls. 53–107
Ferð um austurland sumarið 1882; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1883, bls. 17–96.
Ferðir á suðurlandi sumarið 1883; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1884, bls. 1–76.
Ódáðahraun): Frásaga um ferðir og rannsóknir sumarið 1884 (Fyrri hluti); þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1885, bls. 20–108.
Ódáðahraun: Frásaga um ferðir og rannsóknir sumarið 1884 (Síðari hluti); þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1886, bls. 125–161.
Hvernig er Ísland orðið til?; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1887, bls. 213–225.
Ferðasaga frá Vestfjörðum (Fyrri hluti); þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1887, bls. 99–203.
Ferðasaga frá Vestfjörðum (Síðari hluti); þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1888, bls. 46–93.
Rauðukambar, Kerlingarfjöll og Klalvegur: ferðasaga (1888); adjunkt þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1889, bls. 56–119.
Ferð til Veiðivatna sumarið 1889; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1890, bls. 44–115.
Ferð um Snæfellsnes sumarið 1890; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1891, bls. 27–118.
Ferð um Vestur–Skaptafellssýslu sumarið 1893; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1894, bls. 44–161.
Ferð um Austur–Skaptafellssýslu og Múlasýslur sumarið 1894 (Fyrri hluti); þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1895, bls. 1–84.
Ferð um Austur–Skaptafellssýslu og Múlasýslur sumarið 1894 (Síðari hluti); þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1896, bls. 1–33.
Ferð um Norður–Þingeyjarsýslu sumarið 1895; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1897, bls. 17–71.
Ferðir á Norðurlandi 1896 og 1897; þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1898, bls. 104–179.
Uppi á heiðum: Ferðaskýrsla 1898; Þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1899, bls. 10–50.
Þættir úr jarðfræði Íslands; Þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1902, bls. 127–176.
Hæð fjallvega, bæja og jökla á Íslandi; Þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1903, bls. 67–75.
Þættir úr jarðfræði Íslands; Þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1904, bls. 16–78.
Fáeinar athugasemdir um skynjan og skilningarvit; Þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1909, bls. 82–102.
Um veðráttu og landkosti á Ísland í fornöld o. fl.; Þorvaldur Thoroddsen, Andvari janúar 1916, bls. 25–78.

Heimur og geimur: Þættir úr alþýðlegri stjörnufræði. Þorvaldur Thoroddsen, Ársrit Hins íslenska fræðafélags í Kaupmannahöfn - Megintexti 1. janúar 1917, bls. 1–42.