Guðmundur Arason ríki

Guðmundur Arason (um 1395 – (líklega) 1448), oftast kallaður Guðmundur ríki, var íslenskur höfðingi og sýslumaður á fyrri hluta 15. aldar. Hann var ríkasti maður landsins á sinni tíð og líklega einn af auðugustu Íslendingum fyrr og síðar. Hann bjó á Reykhólum og er oftast kenndur við þann bæ.

Uppgangur og auður

Guðmundur var sonur Ara Guðmundssonar sýslumanns á Reykhólum og fyrri konu hans Ólafar Þórðardóttur. Hann erfði mikinn auð eftir móðurætt sína í Svartadauða, þar á meðal höfuðbólin Reykhóla og Núp í Dýrafirði. Eftir föður sinn fékk hann Brjánslæk á Barðaströnd. Hann kvæntist 5. október 1423 Helgu Þorleifsdóttur, elstu dóttur Vatnsfjarðar-Kristínar, og fékk með henni mikið fé, þar á meðal Saurbæ á Rauðasandi. Þessum höfuðbólum og öðrum sem Guðmundur eignaðist síðar fylgdi fjöldi annarra jarða á Vestfjörðum og víðar og hefur verið reiknað út að Guðmundur hafi átt um 3,7% allra jarðeigna á landinu.

Hann var einnig mjög auðugur að lausafé og í skýrslu um eignir hans frá 1446 segir meðal annars um innanstokksmuni á Reykhólum að þar voru til: Sængur 33, flestar nýjar með áklæðum og rekkjuvoðum, 6 manna línlök og 5 glituð línhægindi, 2 mundlaugar stórar og 5 litlar. Tinföt 32 smá og stór, 90 tréföt, 12 stórkönnur, 11 hálfkönnur, 13 smátintir, 68 vínstaup og 18 stór drykkjarhorn, sum búin með silfur, og meir en 100 borðdiskar útlenskir.

Dómurinn yfir Guðmundi

Guðmundur verslaði mikið við Englendinga sem þá voru farnir að veiða fisk við Vestfirði og kaupa af íslenskum útvegsbændum, og græddi á því mikið fé. Talið er að þessi viðskipti hafi orðið til þess að Guðmundur bakaði sér óvild Kristófers Danakonungs, sem vildi leitast við að draga úr áhrifum Englendinga á Íslandi. Einar Þorleifsson í Vatnsfirði, mágur Guðmundar, dvaldist í Danmörku 1444-1445 og kom heim með hirðstjóratign norðan lands og vestan. Þann 9. maí 1446 kvaddi hann saman þing á Sveinsstöðum í Vatnsdal og leiddi þar fram vitni um svokallaða Norðurreið Guðmundar, þegar hann fór um Húnaþing með yfirgangi og ofríki nítján árum fyrr, en þá var hann þar sýslumaður.

Einar kvað svo sjálfur upp dóm í málinu daginn eftir: „... og lýsti ég Guðmund Arason útlægan og óheilagan, hvar hann kann takast utan griðastaða og því fyrirbýð ég hverjum manni héðan í frá hann að hýsa eða heima halda eða hafa, styðja eða styrkja eða nokkra björg veita í móti kóngsins rétti og landsins lögum undir slíka sekt sem lögbók vottar ...“

Framgangur Einars á þinginu, þar sem hann var í raun bæði ákærandi og dómari, og það að hann skyldi dæma Guðmund útlægan að honum fjarstöddum, án þess að hann gæti borið hönd fyrir höfuð sér, og allar eignir hans til konungs og erfingja, þykir benda til þess að hann hafi gengið erinda konungs í þessu máli. Eignir Guðmundar komust í umsjá Einars og síðar Björns ríka bróður hans og hirtu þeir af þeim tekjur en erfingjar fengu ekki það sem þeim bar og hófust seinna af því málaferli sem stóðu með hléum fram yfir aldamótin 1500.

Eftirmál

Guðmundur fór til Englands 1446 og þaðan hefur hann komist á konungsfund og komist að samkomulagi við hann um að fá eignir sínar aftur gegn gjaldi. Eftir það hverfur hann úr sögunni og hefur líklega látist fljótlega eða jafnvel farist í hafi. Eina barn þeirra Helgu sem lifði Guðmund var Solveig Guðmundsdóttir. Hún átti síðar í löngum erfðadeilum við móðurbróður sína og frændur. Þar sem hún var fædd eftir Norðurreiðina dæmdu móðurbræður hennar hana arflausa og þá sjálfa erfingja Helgu móður hennar. Maður Solveigar var Bjarni Þórarinsson á Brjánslæk. Hann var síðar nefndur Bjarni „góði maður“. Hann var drepinn af mönnum Einars Björnssonar jungkæra, sonar Björns ríka, árið 1481. Í sagnaritum afkomenda Skarðverja er Bjarni gerður að ofstopamanni en viðurnefnið lýsir afstöðu alþýðu manna til drápsins.

Andrés Guðmundsson, óskilgetinn sonur Guðmundar, átti einnig í deilum við Vatnsfirðinga og haustið 1482 kom hann til Reykhóla með lið, lagði undir sig virki sem Þorleifur Björnsson hafði látið gera þar, hafði þar erlenda byssumenn að sögn og hélt virkinu til 4. janúar 1483 en þá kom Þorleifur með lið til Reykhóla. Eftir nokkur átök og skothríð var Andrés tekinn höndum og hafður í hald til vors en þá sættust þeir Þorleifur. Um þessa atburði skrifaði Björn Th. Björnsson skáldsöguna Virkisvetur.

Heimildir