Frumeind

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
(Endurbeint frá Atóm)
Mynd þessi var tekin með smugsjá og sýnir gull frumeindir á (100) yfirborði gullmálms. Hringlaga punktarnir eru hver ein gull frumeind.

Frumeind eða atóm er smæsta aðgreinanlega eining frumefnis, sem jafnframt hefur efnafræðilega eiginleika þess til að bera. Frumeind er þannig grundvallareining efna og helst óbreytt í efnahvörfum.

Hver frumeind er úr þremur gerðum einda:

Eiginleikar[breyta | breyta frumkóða]

Eiginleikar frumeinda eru aðallega ákvarðaðir út frá kjarna og rafeindaskýi þeirra, þar má nefna massa, hleðslu, kjarnakraft, geislun, seguleiginleika og ástand þeirra.

Frumeind má einnig skipta í tvo hluta: kjarna og rafeindasvigrúm. Rafeindasvigrúmið hýsir allar rafeindir frumeindarinnar og mynda rafeindirnar ský um kjarnann. Kjarninn er úr róteindum og nifteindum. Frumeind er sögð vera óhlaðin ef fjöldi róteinda og rafeinda er jafn. Annars kallast hún jón, og hefur jákvæða rafhleðslu ef róteindir eru fleiri en rafeindirnar, annars neikvæða hleðslu. Þótt ómögulegt sé að ákvarða samtímis bæði hraða og staðsetningu einstakra rafeinda með nákvæmni, má skipta rafeindaskýinu upp í hvolf eftir orkustigi rafeindanna. Hvolfin samsvara þá fjarlægð frá kjarnanum, þar sem hærra orkustig merkir meiri fjarlægð frá kjarnanum. Rafeindirnar leitast við að fylla orkulægri hvolfin, en hvert hvolf getur aðeins rúmað ákveðinn fjölda skv. reglunni 2n2 þar sem n er raðtala hvolfsins talið frá kjarna. Rafeindir sem sitja yst í tiltekinni frumeind nefnast gildisrafeindir og hafa mest áhrif á efnafræðilega hegðun hennar. Þær gegna lykilhlutverki í að binda frumeindir saman og mynda þannig sameindir. Efnishlutur sem eingöngu er úr einni tegund frumeinda kallast frumefni.

Sætistala frumefna ræðst af fjölda róteinda. Frumeindir sem hafa sömu sætistölu geta haft ólíkan fjölda nifteinda, þessar eindir eru kallaðar samsætur. Dæmi um þær eru til dæmis:

  • 1H og 2H, hafa sætistöluna 1
  • 12C og 13C, hafa sætistöluna 6

Kjarni[breyta | breyta frumkóða]

Hvert atóm hefur kjarna sem er úr kjarneindunum róteind og nifteind. Þessum eindum heldur sterki kjarnakrafturinn saman. Radíus kjarnans er u.þ.b.   fm, þar sem A er fjöldi kjarneinda í kjarnanum. Þessi stærð er mun minni en heildarradíus atómsins sem er á stærðargráðunni 105 fm. Kjarninn er því aðeins brotabrot af heildarstærð atómsins, en næstum allur massi þess bundinn í honum. Massi rafeindanna er mun minni er massi kjarnans og yfirleitt ekki tekinn með í útreikningum sem varða atómið í heild.

Kjarneindirnar eru fermíeindir og því gildir einsetulögmál Paulis um þær. Það þýðir að hver róteind er með sitt eigið skammtaástand og deilir því ástandi ekki með annarri róteind. Sama gildir um nifteindirnar en þar sem þessar tvær kjarneindir hafa mismunandi hleðslu þá gildir einsetulögmálið ekki á milli þeirra.

Fjöldi róteinda ákvarðar sætistölu atómsins og þar með stöðu atómsins innan lotukerfisins. Hvert atóm getur haft mismunandi samsætur þar sem fjöldi nifteinda getur verið mismunandi en fjöldi kjarneinda ákveða kjarnagerðina.

Rafeindasvigrúm[breyta | breyta frumkóða]

Fyrstu fimm rafeindasvigrúmin.

Umhverfis kjarnann eru rafeindir. Þessar rafeindir skiptast niður í svokölluð rafeindasvigrúm og sjá má fyrstu fimm svigrúmin á mynd hér til hliðar. Rafeindasvigrúmin hafa ákveðið rúmmál, sem eru háð skammtafræðilegum eiginleikum rafeindanna og er þær að finna innan þessa rúmmáls, en nákvæmlega hvar innan þess er ómögulegt að ákveða með tilraunum eða útreikningum (sjá óvissulögmál Heisenbergs). Aðeins er hægt, með skammtafræðilegum útreikningum, að reikna líkindi á staðsetningu og hraðavigur rafeindarinnar. Rafeindasvigrúmin eru kyrrstæð m.t.t. kjarna frumeindarinnar.

Saga[breyta | breyta frumkóða]

Grískir heimspekingar komu fyrstir fram með þá kenningu að allt efni væri gert úr ódeilanlegum eindum og nefndu þeir þessar eindir atomos. Það orð er sett saman úr a, sem er neitandi forskeyti og tomos, skurður, sem sagt eitthvað sem ekki er hægt að skera eða deila og lýsti þetta hugmynd þeirra um eðli þessara einda (atomos=ódeili). Demókrítos frá Abderu er sérstaklega bendlaður við þessa kenningu. Hér ber að undirstrika að þessar fyrstu hugmyndir um ódeilanlegar frumeindir eru í mikilsverðu tilliti frábrugðnar hugmyndum nútímamanna. Grísku frumeindasinnarnir hugsuðu sér að frumeindirnar væru í raun allar úr sama efninu en að þær skiptust í óendanlegan fjölda tilbrigða eftir stærð og lögun, þar sem eindir af hverju tilbrigði/tegund áttu að vera eilífar og óbreytanlegar. Stærð (þó alltaf örlítil) og lögun eindanna átti að ákvarða efnafræðilega eiginleika þeirra. Þetta áttu að vera grunneiningar alls hversdagslegs efnis, sem yfirleitt er hrærigrautur einda af mismunandi gerðum. Þó fyrirfinnast efnishlutir sem eingöngu eru úr eindum af tiltekinni gerð. Þetta átti t.d. að gilda um vatn, loft og eld. Þannig var hægt að tala um frumefni, þ.e.a.s efni sem aðeins væri úr eindum af tiltekinni gerð. En það er m.a. þetta atriði sem tengir þessi fornaldarfræði við nútímahugmyndir um frumeindir.

Bohr líkanið af atóminu þar sem rafeindirnar ferðast innan ákveðinna hvela og orka færir rafeindir á milli hvelanna

Spurningin um tilvist frumeinda/ódeila var mjög umdeild allt frá fornöld og fram á seinni hluta 19. aldar. Spurningin var alltaf nátengd efnafræði og snerist um það hvort frumefni væru til og þá hvort tiltekið frumefni væri úr ódeilanlegum frumeindum. Smám saman tókst þó að renna stoðum undir kenninguna um tilvist frumefna, t.d. með uppgötvun fosfórs á 17. öld og síðar súrefnis á 18. öld. Árið 1808 setti John Dalton síðan fram þá kenningu að frumefni væru samsett af einni gerð frumeinda, sem líkt og frumeindir Demokrítosar væru óbreytanlegar í lögun og byggingu. Önnur efnasambönd mætti síðan fá fram með því að blanda ólíkum frumefnum saman. Um miðja 19. öld vann rússneski efnafræðingurinn Mendelejev að því að búa til töflu eða kerfi frumefna sem byggðist á upplýsingum um atómmassa frumefna, en á þessum tíma höfðu menn ekki hugmynd um innri gerð atóma. Þetta kerfi kallast lotukerfi.

Af þessu má ljóst vera að það var helsta skilgreiningaratriði frumeinda/atóma að þær væru ókljúfanlegar, sbr. nafnið atomos. Það er því dálítið kaldhæðnislegt að þær tilraunir og uppgötvanir sem loks leiddu til þess að frumeindakenningin var tekin í sátt, sýndu beinlínis að frumeindirnar voru kljúfanlegar. Með uppgötvun rafeindarinnar undir lok 19. aldar fóru menn að velta því fyrir sér hvort fleiri eindir væru í atóminu og voru það einna helst uppgötvanir J. J. Thomson, Henri Becquerel og Ernest Rutherford sem ruddu brautina í þeim efnum. Árið 1896 uppgötvaði Becquerel geislavirkni og ári síðar uppgötvaði Thomson rafeindina. Rutherford tilkynnti svo um uppgötvun kjarnans árið 1911. Allan þennan gerjunartíma veltu menn því fyrir sér hvernig frumeindir væru uppbyggðar og hvernig þær viðhéldu stöðugleika. Loks tókst Niels Bohr, árið 1913, að setja fram líkan af vetnisfrumeindinni, sem skapaði grundvöll fyrir áframhaldandi starf og skilning á byggingu frumeinda. Ekki náðust myndir af atómum fyrr en með tilkomu rafeindasmásjárinnar á 20. öld.

Heimild[breyta | breyta frumkóða]