Krímtatarar
Krímtatarar (krímtatarska: къырымтатарлар) eða Krímverjar (krímtatarska: къырымлылар) eru tyrkískur þjóðflokkur sem upprunninn er á Krímskaga í Úkraínu. Úkraínsk stjórnvöld viðurkenna Krímtatara sem frumbyggjaþjóð Krímskaga.
Krímtatarar tala krímtatörsku að móðurmáli og aðhyllast flestir súnní-íslamstrú. Þjóðin er jafnan flokkuð með öðrum Tataraþjóðum en Krímtatarar eru þó aðeins fjarskyldir þeim og deilt hefur verið um hvort yfirhöfuð sé rétt að kalla þá Tatara.
Söguágrip
[breyta | breyta frumkóða]Krímtatarar eru afkomendur tyrkískumælandi þjóðernishópa sem tóku þátt í landvinningum Djengis Khans á 13. öld.[1] Eftir upplausn Mongólaveldisins og Gullnu hordunnar áttu Krímtatarar ríki sitt í Krímkanatinu á Krímskaga. Þar nutu þeir verndar Tyrkjasoldáns og herjuðu gjarnan á nágrannaríkin. Rússar sigruðu Tyrkjaveldi í stríði árið 1774 sem leiddi til þess að Tyrkir glötuðu áhrifum sínum á Krímskaga og Krímkanatið varð að leppríki Rússa. Katrín mikla limaði Krímkanatið síðan beint inn í Rússaveldi árið 1783.[2]
Nauðungarflutningar Krímtatara 1944
[breyta | breyta frumkóða]Eftir seinni heimsstyrjöldina lét Jósef Stalín gera Krímtatara brottræka frá Krímskaga og koma þeim fyrir sem landnemum í Úsbekistan. Nauðungarflutningarnir á Krímtöturum voru réttlættir með vísan til grunsemda Stalíns um að þeir hefðu upp til hópa verið samstarfsmenn hernámsliðs Þjóðverja á stríðsárunum. Starfsmönnum leynilögreglunnar NKVD var falið að reka Krímtatara burt frá Krímskaga.[2] Leynilögreglan hóf að reka um 200.000 Krímtatara frá Krím þann 18. maí 1944. Krímtatararnir voru læstir minnst fimmtíu saman inn í gluggalausum gripa- og flutningavögnum og þeir fluttir í margra daga lestarferðum þvert yfir Sovétríkin. Á leiðinni höfðu þeir lítið af vatni eða mat, enga hreinlætisaðstöðu og lestirnar námu sjaldan staðar á leiðinni. Talið er að allt að 8.000 Krímtatarar hafi látið lífið í flutningunum.[1]
Eftir að til Úsbekistan var komið var Krímtöturum komið fyrir á samyrkjubúum og þeir látnir vinna erfiðisvinnu þar sem þeir höfðu lítil sem engin réttindi. Talið er að um 30-40 prósent Krímtataranna hafi látist á fyrstu árunum eftir flutningana úr vannæringu, fátækt og sjúkdómum sem breiddust út í fangabúðum þeirra, meðal annars malaríu og taugaveiki.[1]
Sovésk stjórnvöld báðu Krímtatara afsökunar fyrir nauðungarflutningana árið 1967 en gáfu þeim ekki leyfi til að snúa heim til Krímskaga.[3] Fyrstu Krímtatararnir fengu loksins heimild til að snúa aftur á Krímskaga árið 1988, á stjórnartíð Míkhaíls Gorbatsjov.[4]
Endukoma á Krímskaga og nútímasaga
[breyta | breyta frumkóða]Krímtatarar sneru aftur til Krímskaga í miklum mæli á tíunda áratugnum, sér í lagi eftir upplausn Sovétríkjanna og sjálfstæði Úkraínu árið 1991. Í mörgum tilvikum kom til átaka milli Krímtatara og Rússa sem höfðu sest að á heimilum þeirra og foreldra þeirra eftir nauðungarflutningana 1944.[5]
Samkvæmt manntali frá árinu 2001 voru Krímtatarar þá orðnir um 12% af íbúum Krímskaga, Rússar voru 58% en Úkraínumenn 24%.[6]
Í kjölfar úkraínsku byltingarinnar árið 2014 hertók Rússland Krímskaga og limaði hann síðan inn í rússneska sambandsríkið í kjölfar atkvæðagreiðslu sem haldin var meðal íbúa skagans. Flestir Krímtatarar voru mótfallnir innlimun skagans í Rússland og sniðgengu atkvæðagreiðsluna.[6] Tveimur helstu stjórnmálaleiðtogum Krímtatara, Mústafa Dzjemílev og Refat Tsjúbarov, var meinað að koma aftur til Krímskaga eftir að Rússar innlimuðu hann.[7]
Rússnesk stjórnvöld á Krímskaga hafa verið sökuð um ofsóknir, mannrán og pyntingar gagnvart Krímtöturum á skaganum eftir innlimunina. Svokallaðar „sjálfsvarnarsveitir“ hafa í sumum tilfellum tekið sér lögregluvald og ráðist á moskur, fyrirtæki og heimili í leit að meintum öfgamönnum. Jafnframt hafa margir krímtatarískir stjórnmálamenn verið sektaðir fyrir að eiga fundi með Dzjemílev og Tsjúbarov í Kænugarði. Árið 2016 greindi Evrópuráðið frá því í skýrslu um stöðu mannréttindamála á skaganum að auk mannrána og dauðsfalla hefði tugum Krímtatara verið brottvísað frá skaganum á meginland Úkraínu.[8]
Tengt efni
[breyta | breyta frumkóða]Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Vera Illugadóttir (21. maí 2016). „Líkin hrönnuðust upp í lestarvögnunum“. RÚV. Sótt 15. maí 2023.
- ↑ 2,0 2,1 Vera Illugadóttir. „Krímtatarar“. RÚV. Sótt 22. október 2022.
- ↑ „Tatarar snúa sér á ný gegn Moskvuvaldinu“. Morgunblaðið. 7. ágúst 1987. bls. 22.
- ↑ „Fyrstu Krímtatararnir fá að snúa heim“. mbl.is. 6. maí 1988. Sótt 22. október 2022.
- ↑ „„Það er Rússi sem býr í húsinu mínu"“. Tíminn. 18. ágúst 1995. bls. 8.
- ↑ 6,0 6,1 „Leiðtoga tatara meinað að koma til Krím“. mbl.is. 22. apríl 2014. Sótt 15. maí 2023.
- ↑ „Bannað að koma til Krím“. mbl.is. 7. júlí 2014. Sótt 15. maí 2023.
- ↑ Bogi Þór Arason (5. nóvember 2014). „Krím-tatarar sagðir sæta ofsóknum“. Morgunblaðið. bls. 17.