Gormánuður

Guðbrandur Þorláksson á málverki frá 17. öld

Gormánuður samkvæmt gamla norræna tímatalinu er fyrsti mánuður vetrar og hefst á laugardegi frá 21. til 27. október, nema í rímspillisárum, þá 28. október. Gormánuður virðist ekki hafa átt önnur nöfn að fornu og nafnið vísar til sláturtíðar. Guðbrandur Þorláksson kallar október slátrunarmánuð, en heiti gormánaðar á dönsku er slagtemåned. Fyrsti dagur gormánaðar er jafnframt haldinn hátíðlegur sem fyrsti vetrardagurinn.

Frá því um 1500 og fram yfir 1800 hófst vetur hinsvegar á föstudegi og í gamla stíl lenti það þá á bilinu 10.-17. október. Eins og sumardagurinn fyrsti var hann messudagur fram til 1744, en sérstakar hugvekjur voru lesnar í heimahúsum lengi eftir það.

Vetrarboð eða blót fyrsta vetrardag

Veturnáttaboða um veturnætur er oft getið í fornsögum, sem eiga að gerast fyrir eða um kristnitöku, svo sem Gísla sögu Súrssonar, Laxdælu, Reykdæla sögu, Njálu og Landnámu. Raunar má segja, að engin árstíðabundin boð eða blót séu nefnd eins oft nema um jólaleytið.

Þetta á sér líklega þá náttúrulegu skýringu að á haustin var mest til af nýju sláturkjöti, og var það nánast nauðsyn að neyta þess nýmetis þá í sem ríkustum mæli vegna þeirra vandkvæða, sem þá voru á geymslu þess, þegar ekki voru til frystihús og salt. Kornuppskeru var þá einnig lokið, hafi hún verið einhver.

Veturnáttboða er aftur á móti ekki getið í samtíðarsögum frá 12. og 13. öld, þótt til að mynda jólaveislur haldi áfram og síst minni í sniðum. Þessi munur gæti átt sér þá eðlilegu skýringu að öllum veislum af þessu tagi fylgja nokkrir helgisiðir og í heiðnum sið virðist hafa verið blótað til árs og friðar móti vetri og drukkin full heiðinna goða og vætta. En í rauninni var lítil ástæða til að fagna komu Veturs konungs, sem síst hefur þótt neinn aufúsugestur. Svo mjög hafa menn óttast þessa árstíð að í gamalli vísu frá 17. öld stendur:

Öllu verri er veturinn en Tyrkinn.

Og er þar vísað til hræðslu manna við sjóræningja þá sem kenndir voru við Tyrki. Því er líklegt að í veturnáttaboðum hafi heiðnar vættir verið blótaðar í þeim tilgangi að fá þær til að milda veturinn, líkt og líklega hafi verið með þorrablót.

Þegar svo kirkjan tekur að berjast fyrir afnámi heiðinna siða, treysti hún sér sjaldnast til að afleggja veisluhöldin sjálf, því að fólkið vill hafa sína leiki og brauð, heldur leitaðist hún við að breyta trúarlegu inntaki þeirra og hnikar tímasetningunni til. Varla hefur því mannfagnaður í vetrarbyrjun verið látinn með öllu niður falla. Ólafur Tryggvason færði haustöl til Mikjálsmessu, en sá dagur hefur ekki hentað hér, þar sem sláturtíð var vart hafin. Líkur benda hinsvegar til þess, að annar dagur nærri vetrarbyrjun, allraheilagramessa, hafi komið í staðinn.

Veðurspá fyrir vetri

Eins og fyrir sumarbyrjun hafa menn gert sér far um að spá með ýmsum hætti fyrir veðurfari vetrarins. Einna kunnastar voru þær aðferðir að spá í vetrarbrautina, kindagarnir eða milta úr stórgripum.

Vetrarbrautin

Vetrarbrautina átti að lesa frá austri til vesturs, en hún þótti sjást best í nóvember. Henni var skipt í þrjá hluta og vetrinum sömuleiðis. Þar sem voru þykkir kaflar í vetrarbrautinni átti að verða snjóþungt um veturinn á samsvarandi tíma.

Sauðagarnir

Þegar spá skyldi í sauðagarnir, var aðeins mark takandi á fyrstu kindinni, sem slátrað var heima á haustin. Byrjað var að skoða garnirnar hjá vinstrinni og táknaði hún upphaf vetrar. Síðan var haldið ofaneftir. Jafnan er nokkuð um tóma bletti í görnunum og áttu þeir að boða harðindakafla á vetrinum.

Milta

Þegar spáð var í milta, voru skornir tveir eða þrír skurðir í það, helst blindandi, og það síðan hengt upp á vegg. Menn greinir lítið eitt á um það, hvort taka ætti mark á skurðunum sjálfum, hversu djúpir þeir yrðu, eða þeim hlutum miltans, sem urðu á milli þeirra, og virðist það algengara. Miltað hvítnar smám saman, þegar það hangir og þornar, og áttu þeir hlutar þess, sem fyrst hvítnuðu, að segja fyrir um snjóasömustu kafla vetrarins.

Atferli dýra

Talsvert mark var og tekið á ýmsu í atferli dýra. Þetta átti bæði við um húsdýrin, en líka önnur nábýlisdýr svo sem mýs, hrafna og refi, jafnvel orma og pöddur.

Heimildir

• Árni Björnsson (2000). Saga daganna.
• Björn Halldórsson (1780). Atli.

Tenglar

• Atli - útgáfa frá 1777 á Bækur.is