Einir
| Einir | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Ástand stofns | ||||||||||||||
| Vísindaleg flokkun | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Tvínefni | ||||||||||||||
| Juniperus communis L. | ||||||||||||||
 Útbreiðsla á heimsvísu
|
Einir (einitré eða einirunni) (fræðiheiti: Juniperus communis) er runni af ættkvísl Juniperus og einisætt. Einir er útbreiddastur allra trjáplantna heims og finnst um allt norðurhvel jarðar, í Norður-Ameríku, Asíu og Evrópu á kaldtempruðum norðlægum breiddargráðum.
Einirinn er með nálarlaga blöð, u.þ.b. 10 mm löng. Hér á landi vex einirinn í hrauni, kjarri og mólendi. Einirunnar eru oftast jarðlægir, en sumir runnar reisa upp greinarnar og geta þá orðið allt að 120 cm háir. Utan Íslands getur hann verið beinvaxinn og allt að 10 metrar.
Fyrst þegar einiberið myndast er það grænt, en verður dökkblátt þegar það er orðið fullþroskað. Úr einiberjum er víða unnið Genever (=Sjenever eða gin).
Undirtegundir
[breyta | breyta frumkóða]Eins og búast má við af tegund með jafn mikla útbreiðslu er J. communis mjög breytilegur með nokkrum undirtegundum ("infraspecific taxa"); afmörkun undirtegunda er enn óvís, þar sem genagreining samsvarar ekki formgerð vel.[1][2][3][4][5][6][7][8]
- subsp. communis – Yfirleitt uppréttur runni eða lítið tré; nálar langar, 8–20(–27) mm; könglar smáir, 5–8 mm, yfirleitt styttri en nálarnar; á láglendi til lágt til fjalla á tempruðum svæðum.
- subsp. communis var. communis – Evrópa, megnið af Norður Asíu
- subsp. communis var. depressa Pursh – Norður Ameríka, Sierra Nevada í Kaliforníu
- subsp. communis var. hemisphaerica (J.Presl & C.Presl) Parl. – fjöll við Miðjarðarhafið
- subsp. communis var. nipponica (Maxim.) E.H.Wilson – Japan (staða óvís, oft skráð sem J. rigida var. nipponica)
- subsp. alpina (Suter) Čelak. – (syn. J. c. subsp. nana, J. c. var. saxatilis Pallas, J. sibirica Burgsd.). Yfirleitt jarðlægur runni; nálarnar stuttar, 3–8 mm; könglarnir yfirleitt stærri, 7–12 mm; vex í subarctic svæðum og háfjöllum á tempruðum svæðum.
- subsp. alpina var. alpina – Grænland, Ísland, Evrópa og Asía
- subsp. alpina var. megistocarpa Fernald & H.St.John – Austur Kanada (vafasamt hvort sé aðgreind frá var. alpina)
- subsp. alpina var. jackii Rehder – vestari Norður Ameríka (vafasamt hvort sé aðgreind frá var. alpina)
Sumir grasafræðingar telja subsp. alpina frekar sem afbrigði, sem væri þá rétt skráð sem Juniperus communis var. saxatilis Pallas,[2] þó nafnið Juniperus communis var. montana sé stundum notað; aðrir, yfirleitt í austur Evrópu og Rússlandi, telji hann sem sérstaka tegund J. sibirica Burgsd. (syn. J. nana Willd., J. alpina S.F.Gray).[9][1][2][3]
Notkun á Íslandi
[breyta | breyta frumkóða]
Forn trú á Íslandi var að til að afstýra húsbruna væri ráð að hafa eini í húsinu. Einirinn var hér áður fyrr einnig notaður til að búa til jólatré (en einnig til að skreyta það), til að búa til te, bragðbæta brennivín og til að reykja lax. Í bók sinni Grasnytjum segir Björn Halldórsson í Sauðlauksdal samtímamenn sína (á 18. öld) hafa mikla trú á heilsubætandi áhrifum einiberja og telji þau gagnast við fjölda kvilla, allt frá niðurgangi til holdsveiki.[10]
Samlífi
[breyta | breyta frumkóða]Einir er hýsill fyrir sérkennilega sveppinn hornryð. Að minnsta kosti 13 aðrar tegundir smásveppa hafa fundist í samlífi við eini á Íslandi.[11]
Tenglar
[breyta | breyta frumkóða]Gallerí
[breyta | breyta frumkóða]-
Juniperus communis subsp. alpina, í Vitosha, Búlgaríu -
Juniperus communis subsp. communis á Lüneburg heiði, Þýskalandi -
Juniperus communis viðarbútar með U.S. sent til samanburðar, sýnir hve mjóir árhringirnir eru.
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ 1,0 1,1 Rushforth, K. (1987). Conifers. Helm ISBN 0-7470-2801-X.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Adams, R. P. (2004). Junipers of the World: The genus Juniperus. Victoria: Trafford. ISBN 1-4120-4250-X.
- ↑ 3,0 3,1 Arboretum de Villardebelle: Juniperus
- ↑ Flora Europaea: Juniperus communis
- ↑ Adams, R. P., Pandey, R. N., Leverenz, J. W., Dignard, N., Hoegh, K., & Thorfinnsson, T. (2003). Pan-Arctic variation in Juniperus communis: Historical Biogeography based on DNA fingerprinting. Biochem. Syst. Ecol. 31: 181-192 pdf file Geymt 17 desember 2008 í Wayback Machine.
- ↑ Adams, R. P., & Pandey, R. N. (2003). Analysis of Juniperus communis and its varieties based on DNA fingerprinting. Biochem. Syst. Ecol. 31: 1271-1278. pdf file Geymt 17 desember 2008 í Wayback Machine
- ↑ Adams, R. P., & Nguyen, S. (2007). Post-Pleistocene geographic variation in Juniperus communis in North America. Phytologia 89 (1): 43-57. pdf file Geymt 17 desember 2008 í Wayback Machine
- ↑ Den Virtuella Floran: Juniperus communis distribution
- ↑ Association Ecosystem (Russia): Juniperus sibirica
- ↑ „Hvað er einiberjarunnur?“. ruv.is. 26. desember 2019. Sótt 27. desember 2019.
- ↑ Helgi Hallgrímsson & Guðríður Gyða Eyjólfsdóttir (2004). Íslenskt sveppatal I - smásveppir. Geymt 17 október 2020 í Wayback Machine Fjölrit Náttúrufræðistofnunar. Náttúrufræðistofnun Íslands. ISSN 1027-832X
