Harpa (mánuður)

Harpa, einnig nefnd hörpumánuður og hörputungl í 17. aldar rímhandritum og gaukmánuður í Snorra-Eddu, er sjöundi mánuður ársins og fyrsti sumarmánuðurinn í gamla norræna tímatalinu. Kemur næstur á eftir einmánuði síðasta mánuði vetrar. Harpa hefst á næsta fimmtudegi eftir 18. apríl (á tímabilinu frá 19.-25. apríl). Fyrsti dagur hörpu er jafnframt haldinn hátíðlegur sem sumardagurinn fyrsti. Eins er hann nefndur yngismeyjardagur og þeim helgaður rétt eins og fyrsti dagur einmánaðar var helgaður sveinum og nefndur yngissveinadagur, góa kallaður konudagur og helgaður húsmæðrum og fyrsti dagur þorra nefndur bóndadagur og helgaður húsbændum.

Heimildir um nafnið harpa

Í elstu heimildum um fornu norrænu mánaðarnöfnin, Bókarbót frá 12. öld og Snorra-Eddu frá 13. öld er hörpu ekki getið. Aðeins í Snorra-Eddu eru allir mánuðirnir með nöfn og heitir fyrsti mánuður sumars þar gaukmánuður. Að vísu eru ekki nema fjögur nöfn sameiginleg í þessum heimildum en það eru, gormánuður, þorri, gói og einmánuður. Þrjú þau síðastnefndu koma einnig fyrir í fleiri handritum.

Fleiri nöfn finnast í rímnahandritum frá 17. öld en aðeins tvö þeirra náðu einhverri fótfestu en það voru fyrstu tveir mánuðir sumars, harpa og skerpla. Ekki er vitað hvernig þau nöfn komu til né hvað þau merktu. Hugsanlega vísar nafnið harpa til skáldlegrar hörpu vorsins, en á 17. öld voru vor oft vond og mikill fellir fjár og gæti nöfnið harpa því frekar verið skilt herpingi og skerpla skerpu og hvorttveggja merkt hörku.

Að minnsta kosti er viðmóti mánaðarins þannig lýst í viðlagi í handriti frá 18. öld:

Harpa bar snjóa

hauðrið á allt

heylausir óa

við henni snjallt.

Þó seint komi lóa

samt er vor kalt.

Lík lýsing kemur fram í vísu eftir ókunnan höfund:

Harpa skúmhvít skyrpir

skarpleit hún harpa

harpa snöggt gaf harpa

snarpan byl gaf harpa.

Harpa gekk nær görpum

garp hvern mæddi harpa

harpa kvið lét korpna

karphús grátt bar harpa.

Þegar komið er fram á 19.öld og rómantíkin allsráðandi, virðist harpa verða æ meir persónugervingur vorsins og velkomin. Farið var að kalla hana dóttur Þorra og Góu en elsta dæmi þess að þau væru hjón en ekki feðgin er frá um 1820 og kemur það fram í eftirfarandi húsgangi:

Þorri og Góa grálynd hjú

gátu son og dóttur eina:

Einmánuð sem bætti ei bú

og blíða Hörpu að sjá og reyna.

Hátíð í upphafi hörpu

Hátíðir í sumarbyrjun eru áreiðanlega mjög gamlar þótt ekki séu margar öruggar heimildir til um þær. Í Ynglinga sögu er getið um sumarblót í ríki Óðins konungs og í Egils sögu og Ólafs sögu helga er minnst á sumarblót bænda í Noregi. Adam frá Brimum lýsir á 11. öld höfuðblóti Svía um vorjafndægur í Uppsölum. Um sumarblót á Íslandi sést einungis getið í Vatnsdæla sögu en þar virðist ekki vera verið að lýsa almennri venju enda tekið fram að um einkablót Ljót á Hrolleifsstöðum.

Örugg heimild um sumarglaðning sést ekki fyrr en í Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar frá miðri 18. öld. Þar nefna þeir sumardaginn fyrsta sérstaklega sem sumarhátíð þar sem fólk gerði vel við sig í mat og drykk. Um miðja 19. öld þegar skipulega er byrjað að safna alþýðu heimildum kemur fram að sumardagurinn fyrsti hafi verið mesta hátíð næst á eftir jólunum. Sumargjafir hafa því sennilega tíðkast lengi á og kringum upphaf hörpu og sumardaginn fyrsta.

Í seinni tíð hefur skátahreyfingin haldið uppi hátíð á þessum degi með skátamessum og skrúðgöngum. Einnig hefur það færst í vöxt að bæjarfélög haldi ýmiskonar hátíðarhöld, oftast fyrir börn og á stærri stöðum eins og Reykjavík er þeim skipt niður og haldnar hverfishátíðir.

Tengt efni

• Sumardagurinn fyrsti

Heimildir

• Árni Björnsson (2000). Saga daganna.