Tanzimat

Rósaherbergis-tilskipunin (Gülhane), ein af mikilvægustu stjórnartilskipunum Tanzimat-tímabilsins.

Tanzimat („endurskipulagningin“) er tímabil í sögu Tyrkjaveldis (Ottómanveldis) sem stóð frá 1839 til 1876 og markaðist af endurskipulagningu hersins, réttarbótum og umbótum í menntamálum og stjórnarfari.

Markmiðið var að nútímavæða ríkið svo það gæti tekist betur á við uppgang Evrópuríkja út á við og þjóðernishreyfinga innan ríkisins. Til að ná þessum þessum markmiðum sáu ráðamenn ríkisins þörf fyrir umbætur og endurskipulagninu, sérstaklega í hermálum.

Undanfari

Á seinni hluta 18. aldar beið Tyrkjaveldi hnekki bæði þegar það fór halloka í stríði við Rússland frá 1768 til 1774 og við innrás Napóleons Bónaparte í Egyptaland árið 1798. Þegnum og ráðamönnum veldisins varð ljóst að þeim stafaði hætta af hernaðarlegum yfirburðum Evrópumanna. Til að sporna við þessari þróun hófu soldánarnir umbætur, sérstaklega í skipulagi hersins. Fyrstur til þess var Selím 3. (r. 1789-1807). Honum var umhugað að skapa her eftir franskri fyrirmynd sem ætti að koma í stað janitsara, sem höfðu þá verið kjarninn í herliði Ottómana í aldanna rás. Herlið þeirra samanstóð af þrælum sem höfðu verið barnungir teknir af kristnum fjölskyldum þeirra og aldir upp við Íslam og þjálfaðir í hermennsku. Á blómaskeiði Tyrkjaveldis voru þeir geigvænir andstæðingar en þegar hér er komið sögu höfðu þeir munað sinn fífil fegurri. Í stað þess að bera sigur af hólmi í orrustum beittu þeir sér fyrir því að koma í veg fyrir hernaðarumbætur. Þeir brugðust þess vegna ókvæða við viðleitni Selíms til að leysa þá af með nýja, franska herliðinu sínu og steyptu honum af stóli og réðu hann af dögum. Bróður hans, Makmúð 2. (r.1808-1839), tókst að ljúka ætlunarverki hans í júní 1826 þegar hann kom í veg fyrir áætlanir janitsararanna um valdarán með nýja herliðinu svo að þúsundir þeirra létu lífið. Makmúð og arftakar hans höfðu vegna þessa frjálsar hendur til að koma umbótum sínum í gegn.

Umbætur

Á fyrri hluta 19. aldar átti Tyrkjaveldi í vök að verjast vegna innbyrðis sundrungar sem bættist við íhlutunarsemi Evrópuríkjanna. Ottómanar voru í stríði við Múhameð Alí, sem stjórnaði Egyptalandi í umboði þeirra, og var aðeins sigraður með aðstoð Evrópuríkja. Hann hafði lagt undir sig Krít og Sýrland og Ottómanar áttu fullt í fangi með að koma aftur á yfirráðum sínum þar. Þeir misstu tök sín á Líbanon vegna trúardeilna, sem Evrópumenn áttu þátt í að kynda. Ofan á þetta lagðist óstöðugleiki vegna aðskilnaðarsinna meðal þjóðabrotanna í Balkanskaganum, sem vildu fylgja Serbíu og Grikklandi í að öðlast sjálfstæði frá soldánsveldinu.

Tanzimat-umbæturnar áttu m. a. að leysa þessi vandamál og auka samheldni allra Tyrkja. Umbótaskeiðið er almennt talið hefjast um 1839 með útgáfu Rósaherbergis-tilskipunarinnar. Árið 1856 var gefinn út Humayun-tilskipunin. Þessar tvær tilskipanir gjörbreyttu stöðu minnihlutahópa innan ríkisins. Bundinn var endir á millet-kerfið og hverjum þegn keisaraveldisins fenginn borgararéttur og þeim öllum gert jafnhátt undir höfði, óháð menningu, þjóðerni eða trú, a.m.k. í orði kveðnu. Jafnrétti var lofað öllum borgurum og kristnum var leyft að ganga í herinn eða gegna embætti. Ofan á þetta átti að stemma stigu við spillingu, standa vörð um eignarréttinn og endurskipuleggja menntakerfið og skattkerfið. Árið 1876 leið Tanzimat-tímabilið undir lok með gildistöku nýrrar stjórnarskrár sem átti að tryggja frelsi og jafnrétti allra borgara heimsveldisins. Stjórnarskráin skapaði líka fyrsta þing Tyrkjaveldis sem kom saman ári seinna. Þingið hafði ásett sér að halda áfram með umbæturnar en það hafði ekki erindi sem erfiði því sama ár leysti nýi soldáninn, Abdul Hamid 2., þingið upp og afnám stjórnarskrána.

Heimildaskrá

• Findley, Carter. “The Tanzimat II.” Chapter. In The Cambridge History of Turkey, edited by Reşat Kasaba, 4:9–37. Cambridge History of Turkey. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Magnús Þorkell Bernharðsson, Mið-Austurlönd. Fortíð, nútíð og framtíð (Reykjavík 2018).
• Palmer, R.R., Joel Colton og Loyd Kramer, A History of Europe in the Modern World (New York 2014).
• Tucker, Ernest, The Middle East in Modern World History (New York, 2016).