Natan Ketilsson

Natan Ketilsson (1792 – 14. mars 1828), sem kallaði sig sjálfur Nathan Lyngdahl, var íslenskur sjálfmenntaður læknir (skottulæknir) sem bjó seinast á Illugastöðum á Vatnsnesi í Vestur-Húnavatnssýslu og var myrtur þar ásamt öðrum manni. Morðingjar hans voru teknir af lífi og var það síðasta aftaka á Íslandi.

Ferill

Natan var fæddur í Hólabæ í Langadal, sonur Ketils Eyjólfssonar og Guðrúnar Hallsdóttur. Faðir hans dó 1802 þega Natan var tíu ára og ólst hann upp hjá vandalausum eftir það. Natan aflaði sér þekkingar á sviði lækniskúnstar og þótt hann væri óskólagenginn komst hann til Kaupmannahafnar til náms og stefndi að formlegu læknisnámi. Þau áform brugðust þó að mestu. Þrátt fyrir það þótti hann hafa forframast nokkuð í Danmörku enda bar hann sig vel eftir heimkomuna. Hann virðist hafa verið afar vel gefinn og hæfileikaríkur, stundaði lækningar og þótti klókur á því sviði enda hafði honum tekist að aflað sér nokkurrar þekkingar og reynslu. Hann var sagður hafa tekið háar greiðslur fyrir lækningar á efnuðu fólki en gerði mun lægri kröfur þegar fátæklingar áttu í hlut.

Natan var óvenjulegur maður og umtalaður, hataður af sumum, elskaður af öðrum. Hann var skáld gott og kvæðamaður og til er kvæðalag sem við hann er kennt. Natan hafði á sér vafasamt orð og þótti óprúttinn, brögðóttur og viðsjárverður og var grunaður um óráðvendni. Hann var dæmdur til 15 vandarhögga hýðingar fyrir hylmingu og aðild að þjófnaði og í yfirrétti var hann dæmdur 10. janúar 1825 fyrir ósvífni og hortugheit fyrir rétti. Sagt er að hann hafi verið dómaranum í héraði, Jóni Espólín, svo erfiður að þegar réttarhaldinu lauk hafi Jón ort tvær formælingarvísur um sakborninginn og er þetta sú seinni:

Kremji þig alls kynja skæð,

kvöl og glatan Datans,

brenni þér sinar, blóð og æð,

bölvaður Natan Satans.

Hætt er við að dómsmeðferðin hafi ekki verið óvilhöll ef þetta var viðhorf dómarans til hins ákærða. Þetta var ekki í eina skiptið sem minnt var á að nafn Natans rímaði við nafn Skrattans og fóru á kreik sögur um að þegar móðir Natans gekk með hann hefði sá illi sjálfur vitjað nafns og heimtað að barnið yrði skírt eftir sér en presturinn hefði neitað og því hefði drengurinn verið látinn heita Natan en ekki Satan. Nafnið var þá nær óþekkt á Íslandi.

Natan var kvennamaður og eignaðist börn víða. Þekktasta ástkona hans var þó Rósa Guðmundsdóttir, Vatnsenda-Rósa, en Natan réðist til hennar og Ólafs manns hennar þegar þau bjuggu á Lækjamóti í Víðidal og var viðloðandi heimili þeirra þar og á Vatnsenda um tíma. Almannarómur sagði að Natan ætti börn með Rósu og hún gefur það raunar sjálf í skyn í ljóðum. Þetta voru Rósant Bertold (f. 1824) og Þóranna Rósa (f. 1825). Þegar hún fæddi dótturina Súsönnu 1826 var hún skrifuð Natansdóttir og játaði Rósa hjúskaparbrot fyrir rétti. Þau Ólafur bjuggu þó saman í nokkur ár í viðbót.

Morðið á Illugastöðum

Natan flutti að Illugastöðum á Vatnsnesi 1826 og fékk kornunga stúlku, Sigríði Guðmundsdóttur, fyrir bústýru og hóf þegar ástarsamband við hana. Um það leyti sendi hann Rósu bréf og sleit sambandi þeirra. Þetta bréf er ekki til en svarbréf Rósu hefur varðveist. Það er langt ljóðabréf þar sem hún ásakar hann beisklega fyrir sviksemi við sig en lýsir þó í lokin ást sinni þrátt fyrir allt sem á undan var gengið.

14. mars 1828, myrtu þau Agnes Magnúsdóttir, vinnukona á Illugastöðum, og Friðrik Sigurðsson frá Katadal Natan þar sem hann svaf í rúmi sínu og einnig annan mann sem var gestkomandi á bænum, Fjárdráps-Pétur Jónsson. Sigríður var talin vera í vitorði með þeim. Tilgangurinn var líklega fyrst og fremst að ná í sjóði Natans, þar sem sagt var að hann ætti allmikið fé. Fengurinn mun þó hafa verið minni en morðingjarnir bjuggust við. Þau kveiktu í húsinu og notuðu hákarlaolíu sem eldsneyti til að reyna að fela morðin, en grunur féll þegar á þau. Voru þau öll dæmd til dauða en Sigríður var þó náðuð og flutt til Kaupmannahafnar til ævilangrar vistar í Spunahúsinu. Agnes og Friðrik voru hálshöggvin á Þrístöpum í Vatnsdal 12. janúar 1830, og var böðullinn Guðmundur bróðir Natans.

Á meðal barna Natans var Hans Natansson, skáld og bóndi, seinast á Þóreyjarnúpi.

Heimildir um Natan Ketilsson

Mikið hefur verið skrifað um Natan og konurnar í lífi hans, bæði sagnfræðilegar bækur og ritgerðir, skáldsögur, leikrit og kvikmyndir.

Brynjúlfur Jónsson frá Minnanúpi 1912. Saga Natans Ketilssonar og Skáld-Rósu.
Gísli H. Kolbeins 2007. Skáld-Rósa: ljósmóðirin Rósa Guðmundsdóttir.
Gísli Konráðsson 1892. Sagan af Natani Ketilssyni.
Guðbrandur Jónsson 1936. Dauði Natans Ketilssonar. Blanda 36, 1-36.
Guðlaugur Guðmundsson 1974. Enginn má undan líta: sagnfræðilegt skáldrit sem varpar nýju ljósi á morðmálin í Húnaþingi, aðdraganda þeirra og afleiðingar.
Rósa B. Blöndals 1989. Skáld-Rósa: Barn rómantísku aldar á Íslandi - og fórnarlamb hennar. Fjölvi, Reykjavík.
Tómas Guðmundsson 1967. Friðþæging. Bókarkafli í Horfin tíð, bls. 137-170.
Tómas Guðmundsson 1999. Þó að kali heitur hver. Bókarkafli í Sagnaþættir, bls.23-77.

Annað áhugavert efni um Natan, Rósu og Agnesi:

Birgir Sigurðsson 1978. Skáld-Rósa. (Leikrit í 3 þáttum).
Eline Hoffmann 1928. Dauðu Natans Ketilssonar: sögulegt leikrit í 7 sýningum. (Þýtt úr dönsku).
Þorgeir Þorgeirson 1980. Yfirvaldið. Skáldsaga eftir bestu heimildum og skilríkjum.
Hanna Kent 2015. Náðarstund, Agnes Magnúsdóttir, ást hennar, glæpur og aftaka. Þýð. Jón Stefán Kristjánsson. JPV útgáfa, Reykjavík

Heimildir