Lýðræði

Almennar kosningar eru ein undirstaða fulltrúalýðræðis.

Stjórnarfar

Listi yfir tegundir stjórnarfars Stjórnleysisstefna Borgríki Samstjórn Lýðræði Einræði Yfirstjórn Sambandsríki Lénsskipulag Blandað stjórnarfar Verðleikaræði Konungsríki Þingræði Forsetaræði Lýðveldi Ráðherraþingræði Forsetaþingræði Klerkaveldi

Democracy index. Staða lýðræðis 2019.

Lýðræði er vítt hugtak yfir þær stjórnmálastefnur sem byggja á þátttöku almennings í ákvörðunum er hann varðar. Grunnútgangspunkturinn er því að valdið í tilteknu samfélagi manna eigi sér frumuppsprettu hjá fólkinu. Fyrr á öldum, allt fram að nútímanum, var fullveldi talið til óskoraðs guðdómleika konunga á Vesturlöndum. Almenningur lét ekki til sín taka fyrr en í frönsku byltingunni. Í sjálfstæðisyfirlýsingu Bandaríkjanna var vísað til sameiginlegs „réttar fólksins” sem ekki hafði áður spurst til.

Fulltrúalýðræði er algengasta mynd lýðræðis í dag. Sökum takmarkana á tíma og aukinnar sérþekkingar sem þarf til þess að taka ákvarðanir um hin ýmsu mál sem skipta máli hefur orðið til sérhæfð verkaskipting þar sem stjórnmálamenn bjóða sig fram til embætta. Stjórnmálamennirnir þiggja umboð fólksins í kosningum og gerast þannig fulltrúar almennings og taka ákvarðanir fyrir hans hönd. Beint lýðræði felur í sér að almenningur tekur beinan þátt í ákvarðanatöku, án fulltrúa eða annarra milliliða. Beint lýðræði er sjaldgæfara stjórnarfyrirkomulag en sem dæmi um það má nefna mikilvægi þjóðaratkvæðagreiðslna í Sviss. Sögulega er eitt þekktasta dæmið um beint lýðræði frá Forn-Grikklandi, þegar borgríkið Aþena var og hét.

Skilyrði lýðræðis

Nokkur skilyrði þarf að uppfylla til þess að stjórnarfar geti talist lýðræðislegt. Valdhafa þarf að kjósa. Kosningar skal halda með reglulegu millibili sem má ekki vera mjög langt. Tímabilið milli kosninga er nefnt kjörtímabil og er fjögur ár að meðaltali eða þar um bil. Einnig þarf að ríkja tjáningarfrelsi því ef því er stjórnað hvað fólki er sagt getur það ekki tekið upplýstar ákvarðanir. Þessu fylgir að fólk þarf að hafa aðgang að mismunandi upplýsingum. Tiltölulegt frelsi þarf að ríkja meðal fjölmiðla. Ýmis borgaraleg réttindi þurfa að vera til staðar, s.s. félagafrelsi, til þess að fólk geti saman unnið að hagsmunamálum sínum.

Benda verður á að þótt ríki teljist réttarríki og stjórnarskráin hafi fögur fyrirheit að geyma þýðir það ekki að reyndin sé svo. Í Sovétríkjum kommúnismans setti Stalín stjórnarskrá í desember 1936 þar sem í orði kveðnu var tryggt mál-, prent- og félagafrelsi, en reyndin varð önnur.

Nauðsynlegt er að lögreglan og herinn í landinu sé undir stjórn lýðræðislega kjörinna fulltrúa. Eðli málsins samkvæmt eru þessar tvær valdastofnanir færar um að taka stjórnina í sínar hendur og því nauðsynlegt að þær hafi ekki sjálfsforræði.

Þessu til viðbótar er það talið skilyrði fyrir þróun raunverulegs lýðræðis að til staðar sé markaðsskipulag. Það þýðir þó alls ekki að markaðsskipulag komi í veg fyrir ólýðræðislegt stjórnarfar eins og fjölmörg dæmi sanna. Á sama tíma krefst lýðræði tiltölulegs efnahagslegs jafnaðar. „Á milli markaðarins og lýðræðis er … viss togstreita, því markaðurinn vinnur gegn jöfnuði af því tagi sem er hagstæður lýðræðinu og lýðræðið krefst þess oft að þrengt sé að einkaeign og markaði með ýmsum hætti.”

Kosningaréttur

Rétturinn til þess að kjósa, kosningarétturinn, er takmarkaður. Víðast hvar er miðað við 18 ára kosningaaldur, það að borgarar nái fullorðinsaldri, og að viðkomandi sé ríkisborgari þess lands þar sem kosið er. Sums staðar eru aðrar takmarkanir og í sögunni hefur tíðkast að binda kosningarétt meðal annars við þjóðerni, kyn, kynþátt og eignir.

Á Íslandi fengu konur fyrst kosningarétt árið 1915. Í Sviss þurftu þær seinustu að bíða þess allt til ársins 1990 (Sviss er sambandsríki 26 kantóna sem hver fyrir sig er nokkuð sjálfstæð. Fyrsta kantónan í Sviss lögleiddi kosningarétt kvenna árið 1959.)

Kosningakerfi

Miklu máli skiptir hvernig kosningakerfi er í landinu, hvort um sé að ræða hlutfallslega listakosningu eða ein- eða tvímenningskjördæmi. Fyrst þarf að ákvarða hversu mörg kjördæmin eiga að vera. Í Ísrael er landið allt eitt kjördæmi en kjördæmi Íslands eru nú sex talsins.

Kjördæmi eru fleiri ef ástæða þykir til að aðlaga dreifingu þingmanna eftir landfræðilegri legu. Þannig tryggja mismunandi landamæri kjördæma ákveðinn fjölda þingmanna innan þeirra, hvort sem um er að ræða einmenningskjördæmi eða listakjördæmi.

Kosningakerfi gefa góða vísbendingu um það hvers kyns flokkakerfi verða til. Ein- og tvímenningskjördæmi stuðla að öðru óbreyttu að flokkakerfi tveggja ráðandi flokka, líkt og í Bretlandi. Hlutfallslegt listakerfi stuðlar hins vegar að aukinni valddreifingu og fjölflokkakerfi þar sem minnihlutahópar komast frekar að.

Tenglar

• Lýðræði Drög að greiningu, grein eftir Gunnar Helga Kristinsson, prófessor í stjórnmálafræði við Háskóla Íslands
• Lýðræði verður að læra!^{[óvirkur tengill]}, grein eftir Wolfgang Edelstein birt 20. maí 2010
• „Hvað er lýðræði?“. Vísindavefurinn.
• „Er fulltrúalýðræði hentugasta stjórnarfyrirkomulagið?“. Vísindavefurinn.
• „Hvað er rafrænt lýðræði (e-democracy)?“. Vísindavefurinn.
• „Hvers vegna átti lýðræðið erfitt uppdráttar á 19. öld? Hvers vegna vildu menn takmarka kosningarétt og kjörgengi við eigna- og menntamenn?“. Vísindavefurinn.
• „Geta kjósendur gefið þingmönnum bindandi fyrirmæli?“. Vísindavefurinn.

  Þessi stjórnmálagrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.