Fara í innihald

Gullfiskur

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Gullfiskur

Ástand stofns
Heimilisdýr
Vísindaleg flokkun
Ríki: Dýraríki (Animalia)
Fylking: Seildýr (Chordata)
Flokkur: Geisluggar (Actinopterygii)
Ættbálkur: Karpfiskar (Cypriniformes)
Ætt: Vatnakarpar (Cyprinidae)
Ættkvísl: Carassius
Tegund:
C. auratus[1]

Undirtegundir:

C. a. auratus

Þrínefni
Carassius auratus auratus[2]
(Linnaeus, 1758)

Gullfiskur (fræðiheiti: Carassius auratus auratus) er ferskvatnsfiskur af vatnakarpaætt. Þeir eru upprunalega frá Austur-Asíu og geta orðið allt að 20 ára gamlir.[3]

Þetta er tiltölulega smávaxin tegund af vatnakarpaætt (sem einnig inniheldur koi (Cyprinus carpio haematopterus) og grænkarpa (Carassus carassius), gullfiskurinn er ræktað afbrigði af síður skrautlegum karpa, gullkarpa (Carassius auratus gibelio) frá Austur-Asíu. Hann var fyrst ræktaður í Kína fyrir meira en þúsund árum síðan, og allnokkur aðskilin afbrigði hafa þróast síðan. Afbrigði gullfiska eru breytileg í stærð, líkamslögun, lögun ugga og litum (ýmsar samsetningar af hvítum, gulum, rauðum, rauðgulum, brúnum og svörtum eru þekktar).

Stökkbreyting svipuð þeirri sem olli uppruna gullfiska er einnig þekkt hjá öðrum vatnakörpum, svo sem vatnakarpa (Cyprinus carpio) og grunnungi (Tinca tinca).

Saga

[breyta | breyta frumkóða]
Þrír gullfiskar í Fiskar synda meðal fallinna blóma, málverk eftir Liu Cai (um 1080–1120).

Í Kína til forna voru ýmsar tegundir af vatnakörpum (þekktir sem asískir karpar) ræktaðir og nytjaðir sem matfiskar í þúsundir ára. Sumar þessara tegunda, sem að jafnaði eru gráar eða silfraðar, eiga það til að fá rauð, rauðgul eða gul stökkbrigði. Elstu heimildir um slíkt eru frá tímum Jinveldisins (265–420).[4][5]

Á tímum Tangveldisins (618–907) varð vinsælt að rækta karpa í skrauttjörnum og vatnagörðum. Náttúruleg stökkbreyting myndaði gullinn eða gulrauðgulan lit frekar en upphaflega silfraða litinn. Farið var að rækta gyllta afbrigðið fremur en það silfraða, í tjörnum eða öðrum hentugum stöðum í vatni. Við sérstök tækifæri, svo sem þegar gestir komu, voru þeir fluttir í minni ílát og hafðir til sýnis.[6][7]

Villtur rauðgulur gullkarpi með gullfiskslitbrigði.

Í Songveldinu (960–1279) var ræktun gullfiska komin í fastar skorður.[8] Árið 1162 fyrirskipaði keisaraynja Song veldisins byggingu tjarnar fyrir rauðu og gullnu afbrigðin. Á þessum tíma var eingöngu ættingjum keisarafjölskyldunnar heimilt að hafa gyllta (gula) afbrigðið (gulur og mörg tilbrigði hans voru litur keisaraættarinnar). Það er líklega ástæða þess að það er meira um rauðgula en gula gullfiska, þó að gulir séu erfðafræðilega auðveldari í ræktun.[9] Önnur litaafbrigði en rauður og gulur voru fyrst skráð 1276.[heimild vantar]

Á tímum Mingveldisins (1368–1644) var einnig farið að rækta gullfiska innandyra,[5] sem leyfði ræktun afbrigða (stökkbreytinga) sem ekki hefðu lifað í tjörnum.[6] Fyrstu tilfelli fancy-tailed goldfish var skráð í Ming veldi. Árið 1603 voru gullfiskar fluttir til Japan.[6] 1611 komu gullfiskar til Portúgal og þaðan til annarra hluta Evrópa.[6]

A drawing in brown ink on an ocher background. A rectangular glass aquarium tank sits on a wooden stand with carved, curled legs, and contains two fish as well as plants with wavy grass-like leaves.
Vestrænt fiskabúr frá um 1850 af þeirri gerð er hélt gullfiska ásamt öðrum kaldvatnsfiskum

Kring um 1620, voru gullfiskar í miklum metum í suður evrópu vegna málmlitaðs hreisturs og táknaði gæfu og framtíð. Það varð hefð fyrir gifta menn að gefa spúsum sínum gullfisk á brúðkaupsafmælin þeirra, sem tákn um gjöfula framtíð. Þessi hefð dó fljótlega út eftir því sem gullfiskar urðu almennari og urðu síður stöðutákn. Gullfiskar voru fyrst fluttir til Norður Ameríku í kring um 1850 og urðu fljótt vinsælir í Bandaríkjunum.[10][11]

Flokkun

[breyta | breyta frumkóða]

Afbrigði

[breyta | breyta frumkóða]

Ræktun gegn um aldirnar hefur myndað mörg litarafbrigði, sum hver langt frá "gylltum" lit ræktaðs fisksins. Það eru einnig mismunandi líkamsform, ugga og augna tilhögun. Sum öfgafyllri afbrigðin þrífast bara í fiskabúrum. Eins og er eru um 300 afbrigði viðurkennd í Kína.[5] Langmesti hluti afbrigða gullfiska eru upprunnin í Kína.[5] Sum aðal afbrigðin eru:

"Venjulegur gullfiskur" Ranchu "Blöðruauga"
Venjulegur gullfiskur er aðallega frábrugðinn sínum nánasta ættingja, Carassius gibelio, að lit. Venjulegir gullfiskar eru í ýmsum litum; rauðir, rauðgulir(gull), hvítir, svartir og gulir. Hinn skrautlegi Japanski Ranchu er með "hettu". Japanar líta á hann sem "konung gullfiskanna". Blöðruauga(Bubble eye) er með uppstæð augu vegna tveggja vövafylltra belgja.
"Himnaauga" (Celestial Eye) "Comet" "Fantail"
Himnaauga eða Choten gan er með tvöfaldan sporðugga og einkennandi uppstæð og útstæð augu sem líta til himna. Comet eða comet-tailed goldfish er algengasta skrautafbrigðið í Bandaríkjunum. Hann líkist venjulegum gullfiski, nema aðeins minni og nettari, og einkennist af löngum djúpsýldum sporðugga. Fantail gullfiskar er vestrænt form af Ryukin og er með egglaga búk, háan bakugga, langan fjórskiftan sporðugga, og engan bakhnúð.
"Ljónshöfuð"(Lionhead) "Oranda" "Perluhreistur" (Pearlscale)
Skrautfiskurinn ljónshöfuð er með hettu. Þetta afbrigði er fyrirrennari ranchu. Oranda einkennist af áberandi hindberja-líkri hettu (einnig þekktri sem "wen" eða höfuðvöxtur) that encases the whole head except for the eyes and mouth. Skrautafbrigðið perluhreistur eða chinshurin á Japanönsku, er kúlulaga fiskur með ugga svipuðum (Fantail gullfiskum).
"Pompom" "Ryukin" "Shubunkin"
Pompoms, pompon eða hana fusa er með búnt af lausum útvexti milli nasanna, á hvorri hlið höfuðsins. Ryukin er með stuttan og breiðan búk, með einkennandi hrygghnúð. Hinir skrautlegu og harðgerðu Japansku Shubunkins (朱文金) (bein þýðing "rauð bródering") eru með einfaldan sporðugga með perlumóðurlitu hreistri, flekkóttu mynstri calico.
"Telescope" "Black Telescope" "Panda Telescope"
Telescope gullfiskur einkennist af útstandandi augum sínum.Þeir nefnast einnig popeye, telescope, kuro demekin í Japan og dreka auga í Kína. Black telescope er svart afbrigði af "Telescope gullfiski" sem hafa einkennandi útstandandi augu. Panda telescope er pöndulitað afbrigði af "Telescope gullfiski".
"Slæðusporður" (Veiltail) "Fiðrildasporður" (Butterfly tail) "Tamasaba"
Slæðusporður er þekktur fyrir sérstaklega langan tvöfaldan sporðugga. Nútíma veiltail standards require little or no indentation of the trailing edges of the caudal fins, as in a wedding veil for a bride. Fiðrildasporður (einnig Butterfly Tail Moor eða Butterfly Telescope) er af telescope-auga ættum, með tvöföldum sporðugga sem nýtur sín best séður að ofan. Lögun sporðugganna minnir á fiðrildi. Tamasaba eða Sabao er sjaldgæft Japanskt afbrigði af gullfiski með líkamslögun svipaðri Ryukin og mjög langan flæðandi sporðugga sem minnir á makrílssporð, sem gefur honum annað heiti; "Mackerel Tail".
"Lionchu" "Egg-gullfiskur" "Tosakin"
Lionchu eða lionhead-ranchu er skrautafbrigði sem kom fram við blöndun á "Ljónshöfuð" og "Ranchu".[12][13] Egg-fisk gullfiskur er skrautafbrigði sem vantar bakugga og er með áberandi egglaga búk.[14][15] Tosakin eða curly fantail goldfish er einkennandi afbrigði með stóran sporðugga sem breiðist út lárétt (eins og blævængur) á eftir fiskinum. Þó að það sé tæknilega skiftur sporðuggi, eru helmingarnir tengdir saman á miðjunni.

Kínversk flokkun gullfiska

[breyta | breyta frumkóða]

Eftri kínverskum hefðum flokkast gullfiskar í fjórar megingerðir.[16] Sú flokkun er sjaldan notuð á vesturlöndum.

  • Gras—Gullfiskar without fancy anatomical features. These include the common goldfish, comet goldfish and Shubunkin.
  • Wen—Gullfiskar eru með skrautlegan sporðugga, t.d., Fantails og Veiltails ("Wen" er einnig nafnið á einkennandi höfuðvextiá afbrigðum eins og Oranda og Ljónshöfuð)
  • Drekaauga—Gullfiskar hafa útstæð augu, t.d., "Black Moor", "Bubble Eye", og "Telescope Eye"
  • Egg—Gullfiskar hafa engan bakugga, og yfirleitt 'egg-laga' búk, t.d., "Lionhead" (Ljónshöfuð) (ath. að "Bubble Eye" (Blöðruauga) án bakugga tilheyrir þessum flokki)

Skyldar tegundir

[breyta | breyta frumkóða]
A pale silvery and brownish fish, facing left
Villtur (Carassius auratus gibelio)
Villtur (Carassius carassius)

Gullfiskar voru ræktaðir frá (Carassius auratus gibelio) í Kína, og þessir vanalega ólífugrænu fiskar eru enn nánasti ættingi gullfiska.[17][18] Áður var því haldið fram af ýmsum heimildum að (Carassius carassius) væri villt upprunategund gullfiska. Hinsvegar eru þeir frábrugðnir í ýmsum atriðum. C. auratus eru með hvassari snoppu meðan snoppa C. carassius er vel rúnnuð. C. a. gibelio er oft grágrænleitur, meðan "C.carassius" er nær alltaf brons gylltur. Ungir grænkarpar eru með svartan blett við sporðrót sem hverfur með aldri. C. auratus hefur aldrei þessa sporðbletti. C. auratus eru með færri en 31 hreisturflögur eftir rákinni meðan grænkarpi ("C. carassius") er með 33 hreisturflögur eða fleiri.

Eins og villtir áar þeirra, geta venjulegir og comet gullfiskar svo og Shubunkin lifað af, jafnvel þrifist, í hvaða loftslagi sem hægt er að halda gullfiskatjörn, þar sem skrautlegri afbrigðin gera það síður þar sem bjartir litir og langir uggar gera þá að auðveldri bráð. Gullfiskar geta blandast við vissar aðrar tegundir karpa auk upprunategundar sinnar C. a. gibelio. Á innan við þremur kynslóðum er meginhluti afkvæmanna í villilitunum. Koi geta einnig blandast gullfiskum en blendingarnir eru ófrjóir.

Líffræði

[breyta | breyta frumkóða]
Gullfiska egg.
Gullfiskaseiði nýklakin (Ryukin)

2008 var stærsti gullfiskur heims talinn af BBC vera 48 sm, og var hann í Hollandi.[19] Um svipað leyti var gullfiskur að nafni "Goldie", gæludýr í keri í Folkestone, Englandi, sem mældist 38 sm (15 i.) og yfir 0,91 kg (2 lb) og var nefndur næststærstur eftir þeim Hollenska.[19] Ritari "Federation of British Aquatic Societies" (FBAS) sagði um stærð Goldie að "I would think there are probably a few bigger goldfish that people don't think of as record holders, perhaps in ornamental lakes".[19] Í júlí 2010, mældist gullfiskur 41 sm (16 in) og 2,3 kg (5 lb) sem veiddist í tjörn í Poole, Englandi, talinn hafa verið skilinn þar eftir eftir að hafa orðið of stór fyrir kerið sitt.[20]

Tilvísanir

[breyta | breyta frumkóða]
  1. ↑ „Gulf States Marine Fisheries Commission: Fact Sheet. ''Carassius auratus'' (Linnaeus, 1758)“. Nis.gsmfc.org. Afrit af upprunalegu geymt þann 24. mars 2008. Sótt 19. nóvember 2011.
  2. ↑ „''Carassius auratus'' (Linnaeus, 1758)“. Fishbase. Sótt 19. nóvember 2011.
  3. ↑ Guðríður Lára Gunnarsdóttir (7.5.2007). „Hvað geta gullfiskar orðið gamlir?“. Vísindavefurinn. Sótt 1.2.2012.
  4. ↑ „Goldfish“. Ocean Park. Sótt 16. nóvember 2009.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Roots, Clive (2007). Domestication. Westport: Greenwood Press. bls. 20–21. ISBN 978-0-313-33987-5.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 „Background information about goldfish“. Bristol Aquarists' Society. Sótt 28. júlí 2006.
  7. ↑ Nutrafin Aquatic News, Issue #4 Geymt 13 apríl 2007 í Wayback Machine, 2004, Rolf C. Hagen, Inc. (USA) and Rolf C. Hagen Corp. (Montreal, Canada)
  8. ↑ Smartt, Joseph (2001). Goldfish varieties and genetics: A handbook for breeders. Oxford: Blackwell Science. bls. 21. ISBN 978-0-85238-265-3.
  9. ↑ „goldfish“. Afrit af upprunalegu geymt þann 1. september 2009. Sótt 28. febrúar 2013.
  10. ↑ Brunner, Bernd (2003). The Ocean at Home. New York: Princeton Architectural Press. ISBN 1-56898-502-9.
  11. ↑ Mulertt, Hugo (1883). The Goldfish And Its Systematic Culture With A View To Profit. Sótt 7. júlí 2009.
  12. ↑ „"What is a Lionchu?" by Peter Ponzio, an article from the Goldfish Pages Website (Goldfish Society of America), date retrieved: 28 February 2013“ (PDF). Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 25 júlí 2011. Sótt 25 júlí 2011.
  13. ↑ „"GFSA - Ask the Judges", an article about the Lionchu by Larry Christensen, Peter Ponzio, Scott Taylor, Tony Reynolds and John Parker, from the Goldfish Pages Website (Goldfish Society of America), date retrieved: 28 February 2013“ (PDF). Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 25 júlí 2011. Sótt 25 júlí 2011.
  14. ↑ Andrews, Chris, Dr. An Interpet Guide to Fancy Goldfish, Interpet Publishing, 2002. - ISBN 1-902389-64-6
  15. ↑ „Nutrafin Aquatic News, Issue #4, 2004, Rolf C. Hagen, Inc. (USA) and Rolf C. Hagen Corp. (Montreal, Canada)“. Hagen.com. Afrit af upprunalegu geymt þann 21. nóvember 2011. Sótt 19. nóvember 2011.
  16. ↑ „Geymd eintak“. Afrit af upprunalegu geymt þann 10. janúar 2016. Sótt 10. desember 2016.
  17. ↑ Komiyama, Tomoyoshi; Hiroyuki Kobayashi; Yoshio Tateno; Hidetoshi Inoko; Takashi Gojobori; Kazuho Ikeo (febrúar 2009). „An evolutionary origin and selection process of goldfish“. Gene. 430 (1–2): 5–11. doi:10.1016/j.gene.2008.10.019. PMID 19027055. Sótt 9. ágúst 2010.[óvirkur tengill]
  18. ↑ Les Pearce. „Common Gold Fish“. Aquarticles. Afrit af upprunalegu geymt þann 28 maí 2006. Sótt 20. júní 2006.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 „Giant goldfish 'simply amazing'“. BBC News. 17. apríl 2008. Sótt 17. júlí 2010.
  20. ↑ „Surrey schoolboy catches 5lb goldfish in Dorset lake“. BBC News. 15. júlí 2010. Sótt 17. júlí 2010.
Wikilífverur eru með efni sem tengist Carassius auratus.
Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Carassius auratus.
  Þessi líffræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Gullfiskur&oldid=1883271“