Gengis Kan

Gengis Kan á kínverskri mynd.

Gengis Kan (fæddur undir nafninu Temúdjín, u.þ.b. 1162 – 18. ágúst 1227) var stórkan og stofnandi Mongólaveldisins, sem varð stærsta, samfellda heimsveldi í mannkynssögunni eftir dauða hans. Hann komst til valda með því að sameina hirðingjaættbálka Norðaustur-Asíu. Eftir að hafa stofnað veldið og tekið upp nafnið Gengis Kan hratt hann af stað innrásum Mongóla og lagði undir sig meirihluta Evrasíu. Innrásum og landvinningum Gengis Kans fylgdu oft miklar blóðsúrhellingar og fjöldamorð á almennum borgurum. Undir lok ævi kansins réðu Mongólar yfir miklum hluta Mið-Asíu og Kína Songveldisins.

Áður en Gengis Kan dó lýsti hann Ögedei Kan, son sinn, eftirmann sinn. Síðar áttu sonarsynir Gengis eftir að skipta veldi hans upp í mörg kanöt. Gengis lést árið 1227 eftir að hafa sigrað Vestur-Xiaríkið. Hann var jarðsettur í ómerktri gröf einhvers staðar í Mongólíu. Afkomendur hans þöndu Mongólaveldið enn lengra út um Evrasíu með því að hertaka ríki og stofna leppríki í Kína, Kóreu, Kákasus, Mið-Asíu og stórum hlutum Austur-Evrópu og Suðvestur-Asíu. Í mörgum þessara innrása voru fjöldamorð fyrri landvinninganna endurtekin. Gengis Kan og veldi hans gátu sér því ógurlegan orðstír í sögusögnum fórnarlamba þeirra.

Auk hernaðarafreka sinna kom Gengis Kan ýmsum framförum til leiðar í Mongólaveldinu. Hann tók upp Úígúr-stafrófið svokallaða og gerði það að ríkisstafrófi Mongólaveldisins. Hann var auk þess hlynntur verðleikaræði, hvatti til umburðarlyndis gagnvart ólíkum trúhópum í veldinu og sameinaði marga ólíka hirðingjahópa Norðaustur-Asíu. Nútímaríkið Mongólía lítur á Gengis Kan sem stofnföður sinn.

Gengis Kan var alræmdur fyrir hrottaskap sinn í hernaði en honum hefur einnig verið hrósað fyrir að koma öllum silkiveginum undir eina, samtaka stjórn. Þetta jók samskipti og verslun milli Norðaustur-Asíu, hinnar íslömsku Suðvestur-Asíu og hinnar kristnu Evrópu.

Æviágrip

Upphaf Gengis Kan

Gengis Kan fæddist um árið 1162 í Mið-Mongólíu. Í fyrstu bar hann nafnið Temúdjín. Hann var af ættbálki sem rakti ættir sínar til Kabúl Kan, sem hafði eitt sinn sameinað Mongólíu á móti kínverska Jin-keisaraveldinu, og var sonur höfðingja þess ættbálks. Samkvæmt fornsögum Mongóla á Temúdjín að hafa fæðst með blóðklút í hendinni sem boðaði að hann myndi verða mikill leiðtogi. Móðir hans ól hann upp með því markmiði að hann skildi hversu mikilvægt væri að Mongólar stæðu saman. Þegar Gengis var níu ára var faðir hans myrtur. Átti þá Gengis að taka við af honum sem leiðtogi en ættflokkurinn neitaði að fylgja svo ungum dreng. Þegar Gengis var 16 ára kvæntist hann fyrstu konu sinni, Borte. Með þessu hjónabandi sameinuðust ætt hans og önnur ætt sem hét Konkriat. Gengis eignaðist son sem fékk nafnið Jochi en um daga sína eignaðist hann fjóra syni. Um árið 1200 hófst Gengis handa við að byggja upp veldi sitt og réðst fyrst á Tatara. Gengis átti í byrjun erfitt með að vinna með öðrum ættum og endaði oftast á því að drepa leiðtoga þeirra til að geta sameinað þá undir sinni stjórn. Á nokkrum árum náði hann þó að sameina alla ættbálka Mongóla undir sína stjórn. Það var þá sem hann tók upp nafnið Gengis Kan.

Heimsveldið verður til

Á árunum eftir að hann sameinaði Mongólíu hóf hann allsherjarstríð gegn Jin-ættinni og hertók höfuðborg þeirra, Zhongdu, árið 1215. Eftir þann sigur hélt hann áfram að stækka veldi sitt. Um árið 1219 bættust við þau landsvæði sem í dag heita Túrkmenistan og Afganistan. Gengis Kan er sagður hafa haft yfirburðahæfileika sem herstjóri. Herir Gengis Kans voru fámennari en flestir þeir herir sem hann mætti en skort á mannafla bætti hann upp með skipulagi og hörku.

Skipulag Heimveldisins

Gengis Kan var skynsamur að því leyti að hann kunni að meta hæfileika handverksmanna og smiða og var þeim hlíft ef þeir vildu ganga í lið með honum. Með þessu gat hann haldið við herflokkum sínum og þeir stækkuðu. Á hinn bóginn skipaði hann stjórnmálamönnum og aðlinum sem og öðrum sem teknir voru til fanga að berjast í fremstu víglínu. Talið er að í her Gengis Kans hafi verið um 200.000 menn þegar mest var.

Gengis Kan byggði líka upp nýtt stjórnkerfi sem gerði Mongólíu kleift að stjórna heimsveldi, en áður hafði samfélaginu verið stjórnað af foringjum hvers ættbálks fyrir sig. Í þessu nýja kerfi var mikil áhersla lögð á lagasetningu og skipulagt dómskerfi.

Dauði Gengis Kan

Gengis Kan náði háum aldri á þess tíma mælikvarða og er talið að hann hafi dáið um sextugt. Árið 1227 barði hann niður uppreisn í kínverska konungsveldinu Xi Xia og lést hann þar. Talið er að hann hafi látist vegna áverka sem hann hlaut við að detta af hestbaki. Síðasta skipun Gengisar Kans var að útrýma Xi Xia-ættinni og jafna borg þeira við jörðu. Veldi Mongóla hélt áfram að stækka eftir lát Gengis Kan.

Sögulegt ágrip

• u.þ.b. 1155-1167 - Temúdjín fæddur í Hentiy í Mongólíu.
• u.þ.b. 1171 - Tatarar eitra fyrir föður Temúdjíns, fjölskylda hans býr við örbirgð
• u.þ.b. 1184 - Borte, konu Temúdjíns, rænt. Bræður hans hjálpa honum við að endurheimta hana.
• u.þ.b. 1185 - Fyrsti sonurinn, Jochi, fæddur.
• 1190 - Temúdjín gengur til liðs við mongólska þjóðflokka og verður leiðtogi þeirra, kemur á Yassa-löggjöf.
• 1201 - Ber sigurorð af Jamuqa Jadaran.
• 1202 - Gerður að ríkisarfa Ong Khan eftir árangursríka baráttu við Tatara.
• 1203 - Sigrar Keraits.
• 1204 - Sigrar Naimans (sameinar þjóðflokkana sem Mongóla).
• 1206 - Temúdjín nefndur Gengis Khan af fylgismönnum hans í Kurultai.
• 1207-1210 - Gengis herjar á vesturhluta Xia-veldisins, í Norðvestur-Kína og Tíbet. Því til viðbótar gangast Úígúrar honum á hönd.
• 1211 - Gengis leggur til atlögu við Jinveldið sem stýrði Norður-Kína.
• 1219-1222 - Sigrar Khwarezmid-veldið í Persíu.
• 1226 - Herjar öðru sinni á vesturhluta Xia-veldisins.
• 1227 - Gengis Khan deyr í vesturhluta Xia.

Tenglar

• „Hverjir voru Ghenghis Khan og Kúblai Khan?“ á Vísindavefnum