Djass

Djass (enska: jazz) er tónlistarstefna sem byggist mikið á snarstefjun (spuna) og ákveðinni hrynjandi. Djassinn er upprunninn í Bandaríkjunum og á rætur að rekja til blústónlistar blökkumanna.

Djass er oft kallaður „hin klassíska tónlist Bandaríkjanna“ en djassinn er ein af elstu og dáðustu tónlistarstefnum sem komið hafa frá Norður-Ameríku. Sögu djassins má rekja aftur á fyrri hluta 20. aldarinnar í Bandaríkjunum og hefur hann verið áberandi hluti af menningu bandarískra blökkumanna í meira en 100 ár. Rætur djassins má rekja til bandarísku borganna New Orleans, New York og Chicago og lifir þessi tónlistarlega hefð góðu lífi í þessum borgum enn þann dag í dag.

Það sem einkennir djasstónlistina er sterkur hrynjandi, dapurlegir tónar, einleikskaflar og melódíur sem eru leiknar af fingrum fram. Í gegnum sögu djassins hafa þessi einkenni verið sterkustu áhrifavaldarnir í að skapa þessa frumlegu tónlistarstefnu. Djassinn bar einnig með sér ýmsar nýjungar í tónlistarheiminn og má þar til dæmis nefna að djasstónlistarmenn kynntu trommusettið til sögunnar.

Þau hljóðfæri sem mest eru notuð í djassi eru saxófónn, klarinett, flauta, trompet, píanó, gítar, banjó, túba, bassi, söngur, trommusett og básúna.

Louis Armstrong átti þátt í því að gera djass vinsælan um allan heim.

Djass þróaðist út frá blöndu af blús, ragtime-tónlist, tónlist lúðrasveita, ýmissi evrópskri tónlist, spirituals og einnig óhefbundinni danstónlist sem mátti heyra á götum Storyville-rauðljósahverfisins í New Orleans í lok 19. aldarinnar. Þar má meðal annars nefna að King Oliver, kornettleikari sem Louis Armstrong leit gríðarlega mikið upp til, var mikið með tónleika á þessum tímum.

Fyrsta tónlistarstefnan sem kalla má djass þróaðist í New Orleans. Þar varð til sérstakur stíll sem síðar var kallaður Dixieland. Tónlistina sömdu margir litlir hópar hljóðfæraleikara sem spunnu tónana hver fyrir sig og tvinnuðu svo saman í eina heild sem náði að halda jafnvægi í tónlistarlegu flæði. Margir þessara tónlistarmanna kunnu ekki að lesa nótur en spunnu tónlistina af mikilli tilfinningu í samfloti við aðra meðlimi hljómsveitarinnar.

Helstu tegundir djasstónlistar

Sveifludjass

Aðalgrein: Sveifludjass

Sveiflutónlist (swing) stóð upp úr á þriðja áratugnum. Á þessum tíma voru flestar djasshljómsveitir fjölmennar og notuðu mikið úrval hljóðfæra. Swingið þróaðist upp úr New Orleans-djassinum og var kraftmikið og hressandi þar sem því fylgdu margar nýjungar í tónlist. Sveiflutónlist var einnig mikil danstónlist sem fékk góð viðbrögð frá hlustendum og varð fljótt mjög vinsæl. Þrátt fyrir að sveiflutónlist væri samleikstónlist gaf hún flytjendum sínum einnig tækifæri til þess að spinna melódíur og reyna sig við einleik en það gat oft verið mjög flókið að framkvæma. Einna þekktustu sveiflutónlistarmennirnir eru Louis Armstrong, Duke Ellington, Ella Fitzgerald og einnig Billie Holiday.

Klassískur djass

Aðalgrein: Klassískur djass

Klassískur djass varð til í New Orleans í byrjun 20. aldarinnar. Sú stefna bauð ekki eins mikið upp á það og aðrar stefnur að hljóðfæraleikararnir gætu leikið einleik. Í klassískum djass snerist tónlistin meira um það að hver leikmaður í hljómsveitinni legði sitt af mörkum í sameiginlegum hljóðfæraleik svo úr yrði margbrotin tónlist. Klassískur djass varð til út frá lúðrasveitum sem spiluðu í samkvæmum og á dansleikjum sem áttu sér stað í lok 19. aldar og í byrjun þeirrar 20.

Bíbop

Aðalgrein: Bíbop

Bíbop, sem stundum er kallað boptónlist, þróaðist í byrjun fimmta áratugsins og var orðið gífurlega vinsælt um árið 1945. Helstu frumkvöðlar þeirrar stefnu voru saxófónleikarinn Charlie Parker og trompetleikarinn Dizzy Gillespie. Einnig má nefna trommuleikarann Max Roach og bassaleikarann Ray Brown sem voru mjög áberandi í þessari tónlistarstefnu. Fram að þessum tíma einkenndist djassinn af spuna sem átti rætur sínar að rekja í melódískum línum. Bíbop-einleikarar stunduðu hljómaspuna og forðuðust oft melódíuna alveg eftir fyrsta viðlagið. Þeim var þá frjálst að leika af fingrum fram svo lengi sem það passaði inn í hljómauppbyggingu lagsins.

Ólíkt sveiflutónlistinni skildi boptónlist sig snemma frá danstónlist og varð að sjálfstæðri listgrein og sem gerði minna út á viðskiptaleg gildi. Bíboppið, sem þótti í byrjun vera róttæk tónlistarstefna, varð þó grunnur undir allar nýjungar í djassi sem fylgdu á eftir.

Dixieland

Aðalgrein: Dixieland

Þegar flytjendur blús og ragtime-tónlistar, ásamt öðrum tónlistarstefnum, tóku að nýta sér lúðrasveitir í byrjun þriðja áratugarins í New Orleans, Louisiana, varð til ný tegund tónlistar sem kallaðist Dixieland-djass. Dixieland-tónlist er einnig þekkt sem hefðbundinn djass þar sem hún var e.t.v. fyrsta tónlistarstefnan sem hægt var að kalla djass. Þegar Dixieland-djassinn fór að njóta meiri vinsæla breiddist hann út til norðurs til Chicago, New York og Kansas City og svo vestur til Kaliforníu.

Nafnið „Dixieland“ var líklegast dregið af djasshljómsveitinni The Original Dixieland Jazz Band, sem var hljómsveit frá New Orleans. Hún gerði fyrstu hljóðupptökuna af þessari tegund tónlistar sem almenningur gat nálgast. Þessar hljóðupptökur voru gífurlega vinsælar og hljómsveitin hlaut alþjóðlega frægð. Dixieland-tónlist var vanalega einungis leikin, þ.e.án söngvara. Tónlistin var þekkt fyrir jafnan og oft upbeat hraða, 4/4 takt og hrynjandi sem var í ýktum triplet sveiflustíl.

Meðal frægra Dixieland-djasslistamanna má nefna trompetleikarann og söngvarinn Louis Armstrong sem er einn áhrifaríkasti djasslistamaður sögunnar og píanóleikarann Jelly Roll Morton, klarinettleikarann Sidney Bechet, hljómsveitarstjórnandann og trompetleikarann King Oliver og Duke Ellington. Sumir gagnrýnendur hafa reyndar haldið því fram að tónlist Dukes Ellington hafi ekki verið djass vegna þess að hún væri of skipulögð og auk þess undir stjórn hljómsveitarstjóra.

Svalur djass

Aðalgrein: Svalur djass

Svalur djass (cool djass) þróaðist beint út frá bíbop á seinni hluta fimmta og fram á sjötta áratuginn. Svalur djass er þýðari blanda af bíbop og sveiflutónlist. Tónarnir eru harmónískari og dýnamíkin mun mýkri. Samspilið endurheimti mikilvægi sitt og tónlistarmennirnir voru meira í takt við hver annan. Svalur djass hlaut viðurnefnið Vesturstrandardjass (West Coast Jazz) og kom það til vegna þess hve margar nýjungar komu frá Los Angeles. Svalur djass hafði náð útbreiðslu um öll Bandaríkin í lok sjötta áratugarins og þá höfðu tónlistarmenn frá austurströndinni einnig náð að setja mark sitt á stefnuna. Hljómsveitarstjórnandinn og trompetleikarinn Miles Davis var mjög áberandi á vettvangi svala djassins og einnig trompetleikarinn Chet Baker.

Hörð boptónlist

Aðalgrein: Hörð boptónlist

Hörð boptónlist kom fram árið 1955 og þróaðist út frá bíbop. Í harðri boptónlist voru melódíurnar oft hjartnæmari og var uppbygging þeirra stundum fengin að láni frá takti og trega (Rhythm and Blues) og jafnvel trúartónlist (Gospel). Takturinn var fágaðri og fjölbreyttari heldur en í bíbop- djassi fimmta áratugarins. Píanóleikarinn Horace Silver er þekktur fyrir að vera mikill frumkvöðull innan harðrar boptónlistar. Þó má segja að svali djassinn sem var í gangi á sama tíma hafi að miklu leyti stolið sviðsljósinu frá harðri boptónlist.

Um miðjan sjöunda áratuginn hafði harði bopdjassinn klofnað í póst-bop, modal djass og sálardjass. Hörð boptónlist birtist síðan aftur á sjónarsviðinu sem mikill áhrifavaldur snemma á þessari öld.

Modal djass

Aðalgrein: Modal djass

Modal djass kom fram á sjónarsviðið snemma á sjöunda áratugnum og varð til þegar sólóista í minni samleikshópum fór að þyrsta eftir nýjum leiðum í spuna. Þá sóttu sumir hljóðfæraleikaranna í að leita út fyrir hefðbundna vestræna tónstiga. Með því að sækja innblástur í kirkjutónlist miðalda, þar sem bilið milli helstu tóna tónstigans er breytilegt, fundu djassiðkendur nýjan innblástur. Einleikarar gátu nú losað sig undan takmörkunum hefðbundinna tónstiga og fundið nýjar harmoníur í leik sínum. Þetta gagnaðist sérstaklega píanóleikurum og gítaristum sem og trompet- og saxófónleikurum. Píanistinn Bill Evans er sérstaklega þekktur fyrir hvernig hann leikur djass samkvæmt modal-hugmyndafræðinni.

Sálardjass

Aðalgrein: Sálardjass

Sálardjass (Soul djass) kom fram á sjöunda áratugnum. Sálardjassinn var leiddur af harða bop-djassinum og er áreiðanlega vinsælasta tegund af djassi frá sínum tíma. Í sálardjassinum reynir einleikarinn að skapa spennandi tónlistarupplifun fyrir tónleikagesti með því að spinna síbreytilega hljómaganga. Samleikshópurinn einbeitir sér að hrynjandi „grúvi“ sem byggist í kringum sterka en einnig fjölbreytta bassalínu. Horace Silver hafði sterk áhrif á stílinn með því að blanda saman angurværum og oft gospel-ættuðum píanóhljómum í verkum sínum.

Póst-bop

Aðalgrein: Póst-bop

Póst-bop hófst árið 1979 þegar nýir tónlistarmenn spruttu fram og komu með ferska nálgun á hörðum bopdjass sjöunda áratugarins. Í staðinn fyrir að færa harða boptónlist yfir í „grúv“ og „funk“ hrynjanda, sem hafði þróast kynslóð áður, bætti þessi nýja kynslóð ungra tónlistarmanna áhrifum frá áttunda og níunda áratugnum.

Evrópskur djass

Aðalgrein: Evrópskur djass

Djass var ekki spilaður mikið í Evrópu fyrr en á sjötta áratugnum. Helsta skýringin á því er líklegast sú að djasstónlist var blökkumannatónlist og blökkumenn bjuggu aðallega í Bandaríkjunum á þessum tíma. Seinni heimstyrjöldin átti stóran þátt í því að flytja þessa tónlist til Evrópu en fáir evrópskir tónlistarmenn voru jafn flinkir að spila djass og Bandaríkjamenn. En þegar evrópskir tónlistarmenn kynntust frjálsa djassinum (Free Jazz) byrjaði tónlistarstefnan að blómstra hjá þeim og Evrópubúar tóku vel á móti þessari frjálslyndu tónlistarstefnu.

Tengt efni

• Djassbræðingur
• Listi yfir íslenska djasstónlistarmenn