Sagnbeyging

Beygingar sagna greina þær í flokkana veikar, sterkar og blandaðar sagnir. Frumhlutar sagnarinnar, sem aðrar orðmyndir hennar myndast af, kallast kennimyndir hennar. Strikið tilstrik (n-strik, strik sem er jafnbreytt bókstafinum n) er stundum notað við upptalningu beygingarmynda.

Veikar sagnir

Aðalgrein: Veik beyging

Veikar sagnir hafa beygingarendingu sem endar á tannhljóðsviðskeytunum -aði, -ði, -di, -ti í annari kennimynd veikra sagna (fyrsta persóna eintala þátíð framsöguháttur):

• að elska – ég elskaði – ég hef elskað
• að heyra – ég heyrði – ég hef heyrt
• að deyfa – ég deyfði – ég hef deyft
• að dæma – ég dæmdi – ég hef dæmt
• að vekja – ég vakti – ég hef vakið
• að telja – ég taldi – ég hef talið
• að lenda – ég lenti – ég hef lent

Mun fleiri veikar sagnir eru að finna í íslensku en sterkar.

Sterkar sagnir

Aðalgrein: Sterk beyging

Sterkar sagnir í íslensku eru endingarlausar í þátíð fyrstu og þriðju persónu eintölu (til dæmis „ég fann“ og „hún fann“) en enda á -st í þátíð, annari persónu eintölu (til dæmis „þú fannst“):

• þátíð fyrstu og þriðju persónu eintölu

  að bíta – ég beit, hún beit

  að fara – ég fór, hún fór

  að bresta – ég brast, hún brast

  að heita – ég hét, hún hét

• þátíð, önnur persóna eintölu

  þú beist

  þú fórst

  þú brast

  þú hést

Fáeinar sagnir eru ýmist notaðar veikar eða sterkar:

• að hrinda – ég hratt, ég hrinti, – hún hratt, hún hrinti
• að fela – ég fól, ég faldi, – hún fól, hún faldi

Kemur þá stundum fram merkingarmunur eftir því hvort sögnin er veik eða sterk.

Blandaðar sagnir

Aðalgrein: Blandaðar sagnir

Til blandaðra sagna í íslensku teljast núþálegar sagnir og ri-sagnir.

Núþálegar sagnir kallast svo sökum þess að nútíð sagnanna er er mynduð líkt og þátíð sterkra sagna, þ.e. með hljóðskiptum í stofni orðs. Þátíð þeirra er hins vegar veik og hefur sömu viðskeyti og þátíð veikra sagna. Þessar sagnir eru alls 11; eiga, mega, knega, unna, kunna, muna, munu, skulu, þurfa, vita, vilja.

ri-sagnir hafa endinguna ði í þátíð en beygjast að öðru leyti sem sterkar sagnir. Þær eru 4 í nútíma íslensku; róa, gróa ,núa, snúa.

Kennimyndir sagna

Aðalgrein: kennimynd

Kennimyndir sagna eru áþekkar kenniföllum nafnorða og taka mynd af háttum sagnarinnar. Af þeim eru aðrar myndir sagnarinnar dregnar.

Kennimyndir veikra og -ri sagna eru þrjár:

• Nútíð nafnháttar (nt.)
• 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. et.)
• Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)

Hér er þetta sýnt með hjálparorðum:

nh.	þt. et.	lh. þt.
(að) mála	(ég) málaði	(ég hef) málað

Önnur og þriðja kennimynd verða til af sagnarstofni (nafnháttur að frádreginni endingunni -a) með endingum í þátíð; -aði, -ði, -di, -ti; og lýsingarhætti þátíðar; -að, -t.

-ri sagnirnar fjórar eru þannig í kennimyndum sínum:

nh.	þt. et.	lh. þt.
(að) gróa	(ég) greri	(ég hef) gróið
(að) róa	(ég) reri	(ég hef) róið
(að) núa	(ég) neri	(ég hef) núið
(að) snúa	(ég) sneri	(ég hef) snúið

Kennimyndir sterkra sagna eru fjórar:

• Nútíð nafnháttar (nt.)
• 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. et.)
• 1. persóna fleirtölu í framsöguhætti þátíðar (þt. ft.)
• Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)

Sterkar sagnir hafa óreglulegri beygingu en veikar og hljóðskipti í stofni. Þess vegna verður að bæta einni kennimynd við til svo hægt sé að leiða út aðrar myndir:

nh.	þt. et.	þt. ft.	lh. þt.
(að) bíta	(ég) beit	(við) bitum	(ég hef) bitið

Orðabækur ættu að sýna þátíðarendingu veikra sagna; mála, -aði; en allar kennimyndir sterkra sagna (og núþálegra); bíta, beit, bitum, bitið.

Höfuðeinkenni sterkra sagna er að mynda þátíðarendingu með hljóðskiptum í stofni (sérhljóðabreytingum) og má skipta þeim í 6 flokka eftir því:

nh.	þt. et.	þt. ft.	lh. þt.
(að) líta	(ég) leit	(við) litum	(ég hef) litið
brjóta	braut	brutum	brotið
binda	batt	bundum	bundið
skera	skar	skárum	skorið
lesa	las	lásum	lesið
fara	fór	fórum	farið

Rétt er að geta kennimynda tveggja vandasamra sagna:

nh.	þt. et.	þt. ft.	lh. þt.
(að) valda	(ég) olli	(við) ollum/ullum	(ég hef) valdið
hanga	hékk	héngum	hangið

Kennimyndir núþálegra sagna eru einnig fjórar en önnur og þriðja kennimynd eru ekki hinar sömu og kennimyndar sterkra sagna:

• Nútíð nafnháttar (nt.)
• 1. persóna eintölu í framsöguhætti nútíðar (nt. et.)
• 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. ft.)
• Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)

Kennimyndir allra núþálegra sagna í nútíma íslensku eru tíundaðar hér:

nh.	nt. et.	þt. ft.	lh. þt.
(að) eiga	(ég) á	(ég) átti	(ég hef) átt
kunna	kann	kunni	kunnað
mega	má	mátti	mátt
muna	man	mundi	munað
munu	mun	-	-
skulu	skal	-	-
unna	ann	unni	unnað
vilja	vil	vildi	viljað
vita	veit	vissi	vitað
þurfa	þarf	þurfti	þurft

Munu og skulu eru ófullkomnar sagnir og vantar því tvær síðustu kennimyndirnar en þó er til viðtengingarháttur þátíðar; mundi/myndi, skyldi.

Afleiddar myndir sagna

Afleiddar myndir sagna myndast af kennimyndum. Hér segi ég frá þremur kennimyndim sterkra sagna: Tvær þeirra eru myndaðar af fyrstu kennimynd en ein ef þeirri þriðju.

1. Sögn í nt. fh. et. oft með i-hljóðvarpi. Dæmi bíta-bít, stinga-sting.(Af 1.km.)
2. Sögn í vh. nt. og endar á a. Dæmi bíta-bíti stinga-stingi.(Af 1.km.)
3. Sögn í vh. þt. oft með i-hljóðvarpi. Dæmi bitum-biti supum-sypi.(Af 3.km.)

Heimildir

• Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
• Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
• Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.
• Málfinnur og sagnorð

Tengt efni

• Beygingarlýsing íslensks nútímamáls