Taiyuan
.jpg)
Taiyuan (kínverska: 太原); rómönskun: Tàiyuán) er höfuðborg og stærsta borg Shansi héraðs í Alþýðulýðveldisins Kína. Hún er ein helsta iðnaðarborg Kína. Í gegnum langa sögu sína hefur Taiyuan verið höfuðborg eða bráðabirgðahöfuðborg margra valdaætta í Kína. Þess vegna hefur hún verið kölluð Lóngchéng (eða „Drekaborgin“). Taiyuan er staðsett í miðri Shansi, á norðurhluta hins frjóa vatnasvæðisins Fen-fjóts sem rennur um miðborgina. Borgin ríkir yfir norður-suður leiðinni um Shansi hérað, sem og yfir mikilvægum náttúrulegum samskiptaleiðum um fjöllin til Hebei héraðs í austri og um Fenyang til Shaanxi héraðs í vestri. Árið 2020 bjuggu á stórborgarsvæði Taiyuan um 5,5 milljónir manna.
Borgarheiti[breyta | breyta frumkóða]
Þeir tveir kínverskir stafir sem tákna borgina eru 太 (tài, „mikill“) og 原 (yuán, „slétta“) og vísa til þeirrar staðsetningarinnar þar sem Fen-fljót rennur frá fjöllum og inn á tiltölulega flata sléttu. Í langri sögu hefur borgin haft ýmis nöfn, þar á meðal Jìnyáng (晋阳), Lóngchéng (龙城) og „Yangku“ (阳曲), þar sem héraðssetur Taiyuan var kallað Yangku (阳曲 县) á tímum Tangveldisins. Hjá Tangveldinu og svokölluðum „Fimm ættarveldum og tíu konungsríkjum“ á tímabil pólitískra umbrota og sundrungar á 10. öld, var staða Taiyuan-borgar hækkuð í að vera norðurhöfuðborg Kína.
Saga[breyta | breyta frumkóða]
Taiyuan er forn borg með meira en 2.500 ára þéttbýlissögu. Borgin var miðstöð hins forna ríkis Zhao (475–221 f.Kr.) en eftir að það var sigrað af Qin veldinu (221–210 f.Kr.) og öðrum ríkjum, varð Taiyuan borg aðsetur herstjórnanda. Það var áfram svo á tímum Han veldisins (206 f.Kr. – 220 e.Kr.) og eftir það.
Borgin ríkir yfir norður-suður leiðinni um Shansi hérað, sem og yfir mikilvægum náttúrulegum samskiptaleiðum um fjöllin til Hebei héraðs í austri og um Fenyang til Shaanxi héraðs í vestri. Lykil staðsetning Taiyuan borgar og rík saga gerir hana að einni helstu efnahags-, stjórnmála-, her- og menningarmiðstöðvum Norður-Kína.
Á Dong („austur“) Han tímabilinu (25-220 e.Kr.) varð Taiyuan höfuðborg héraðs sem hét Bing. Á 6. öld varð borgin um tíma aukahöfuðborg ríkjanna Dong Wei og Bei („norður“) Qi. Hún varð að vaxandi stórborg og einnig miðstöð búddisma. Frá þeim tíma og fram að miðjan valdatíma Tangveldisins (618–907) var áfram byggðir hellamusteri við Tianlong fjall, suðvestur af borginni. Stofnandi keisaraveldisins Tang hóf landvinninga sína út frá bækistöðinni Taiyuan með stuðning aðalsmanna borgarinnar. Það var síðan um tíma tilnefnd sem höfuðborg Tangveldisins í norðri og varð að víggirtri herstöð.
Þegar Songveldið (960–1279) sameinaði Kína á ný, þráaðist Taiyuan borg við og var því lögð í rúst í bardaga árið 979. Ný borg var byggð upp við bakka Fen-fljóts árið 982, skammt frá hinu eldra borgarstæði. Borgin varð að stjórnsýsluhérað árið 1059 og stjórnsýsluhöfuðborg Hedong (norðurhluta Shansi) árið 1107. Því hélt hún, með ýmsum breytingum á nafni og stöðu, allt til loka mongólska Júanveldisins) (1271–1368). Í upphafi Mingveldisins (1368–1644) fékk borgin nafnið Taiyuan Fu (fu þýðir „aðalbær“) sem hún hélt allt til loka Tjingveldisins (1644–1912). Á tíma Tjingveldisins varð Taiyuan Fu höfuðborg Shansi. Á Lýðveldistímanum (1912–1949) var nafni borgarinnar breytt í Yangqu, og hélt því til 1927.
Árið 1907 jókst mikilvægi Taiyuan borgar með lagningu járnbrautar til Shijiazhuang borgar í Hebei héraði, sem var tenging við stofnbrautina Beijing – Wuhan. Stuttu síðar lenti Taiyuan í alvarlegri efnahagskreppu. Á 19. öld höfðu kaupmenn og staðbundnir bankar Shansi verið mikilvægir á landsvísu en uppgangur nútímabanka og Taiping-uppreisnin (1850–1864) leiddi til þess að fjármálakerfið hrundi með hörmulegum áhrifum á Shansi og höfuðborg þess.
Á árunum 1913–1948 var Shansi undir stjórn valdamikils stríðsherra, Yan Xishan. Borgin blómstraði sem miðstöð frekar framsækins héraðs og iðnaðarþróunar. Hún naut einnig áframhaldandi uppbyggingar járnbrautarkerfis á svæðinu. Eftir innrás Japana árið 1937 þróuðust atvinnugreinar Taiyuan enn frekar. Þegar japanski herinn í Shansi gafst upp fyrir Yan Xishan árið 1945, barðist hann áfram í Kínversku borgarastyrjöldinni allt til ársins 1948. Eftir bardaga og gríðarlega eyðileggingu náði byltingarstjórn Kínverskra kommúnista yfirhöndinni í Taiyuan.
Samtímaborg[breyta | breyta frumkóða]
Frá árinu 1949 hefur iðnvöxtur í Taiyuan verið gríðarlegur og borgin nær nú yfir svæði sem er tugum sinnum stærra en var á fimmta áratug síðustu aldar. Ný iðnaðarhverfi hafa risið í útjaðri borgarinnar sem hýsa járn- og stálframleiðslu og efnaiðnað. Staðbundin kolframleiðsla er mikil og er nýtt til framleiðslu sem aftur hefur valdið mjög mikilli loftmengun í borginni.
Taiyuan borg einnig mikilvæg miðstöð menntunar og rannsókna, sérstaklega á sviði tækni og hagnýtra vísinda. Meðal mikilvægra skóla eru Shanxi háskólinn (1902) og Taiyuan tækniháskólinn (1953).
Borgin nær yfir 6.959 ferkílómetra landsvæði.
Lýðfræði[breyta | breyta frumkóða]
Árið 2020 þegar síðasta manntal var gert í Kína, var íbúafjöldi borgarkjarna Taiyuan 4.303.673 en íbúafjöldi undir lögsögu borgarinnar var 5.304.061.
Tenglar[breyta | breyta frumkóða]
- Vefsíða Taiyuan borgar.
- Ensk vefsíða Encyclopaedia Britannica um Taiyuan.