Bókhveiti
| Bókhveiti | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Vísindaleg flokkun | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Tvínefni | ||||||||||||||||
| Fagopyrum esculentum Moench | ||||||||||||||||
| Samheiti | ||||||||||||||||
|
Bókhveiti (fræðiheiti: Fagopyrum esculentum)[1] er jurt af súruætt sem er ræktuð vegna frækorna sinna sem líkjast hveiti og byggi, og tið að þekja. Skyld og áþekk, en bitrari tegund, Fagopyrum tataricum, er ræktuð í Asíu en er sjaldgæfari í Evrópu og Norður Ameríku er einnig kölluð bókhveiti.
Orðsifjar
[breyta | breyta frumkóða]Nafnið bókhveiti er dregið af einhverri útgáfu orðanna "buckwheat", "beech wheat" og boecweite sem er líklega dregið af líkingu fræjanna við beykifræ, og því að það var notað eins og hveiti.[2]
Saga
[breyta | breyta frumkóða]
Upprunaleg tegund bókhveitis er F. esculentum ssp. ancestrale. F. homotropicum er ófrjó með F. esculentum og villi afbrigði hafa sameiginlega útbreiðsla, í Yunnan, í suðvestur Kína. Upphafleg villitegund tatarabókhveitis er F. tataricum ssp. potanini.[3]
Bókhveiti var fyrst ræktað inn í landi í Suðaustur Asíu, hugsanlega um 6000 fyrir krist, og breiddist þaðan út til Mið Asíu og Tíbet, og þaðan til Miðausturlanda og Evrópu.[4] Bókhveiti er fyrst skráð í Evrópu í Finnlandi um 5300 BCE[5] sem fyrstu ummerki um arðrækt, og í Balkanskaga um 4000 BCE.
Ræktun
[breyta | breyta frumkóða]Bókhveiti þarf stuttan ræktunartíma, vex vel í ófrjóum jarðvegi eða súrum, en þarf gott frárennsli. Of mikill áburður, sérstaklega nitur dregur úr uppskeru. Í heitu loftslagi er aðeins hægt að rækta það með því að sá því seint, svo það geti blómstrað í svölu veðri. Nærvera frjóbera (t.d alibýflugur) auka mjög uppskeru. Blómsafinn gefur af sér dökkt hunang. Bókhveiti er stundum notað sem grænn áburður, til varnar jarðvegseyðingu eða sem fóður.
Plantan er með greinótta rót með megin stólparót sem nær niður í raka og næringu dýpri laga jarðvegsins.[6] Bókhveiti er með þríhyrnd fræ og myndar blóm sem eru yfirleitt hvít, en geta líka verið bleik eða gul.[7] Bókhveiti myndar greinar auðveldlega, í stað þess að koma með hliðarsprota eða rótarskot.[6]
Bókhveiti er ræktað þar sem ræktunartímabilið er stutt, annað hvort sem seinni uppskera tímabilsins, eða vegna erfiðs loftslags. Það kemur fljótt til sem dregur úr samkeppni við illgresi.[8] Bókhveiti þarf yfirleitt aðeins 10 til 12 viknur til uppskeru[9] og getur verið ræktað hátt til fjalla eða norðarlega.[10] Það verður 75 til 125 sm hátt.[8]
Næringarefni
[breyta | breyta frumkóða]Þar sem bókhveiti inniheldur ekkert glútein og getur því verið í fæði fólks með glúteintengd vandamál.[11][12] Hinsvegar getur bókhveiti mengast af glúteini í vinnslu, t.d. við mölun.[11]
Þekkt er að fólk geti fengið ofnæmisviðbrögð af bókhveiti.[13] Einnig getur mikil neysla á bókhveiti valdið eitrunum vegna fagopyrina.[14] Einkenni eitrunar getur verið bólga í húð þar sem sól hefur skinið á hana, viðkvæmni við kulda, og náladoði eða doði í höndum.[15]
| Bókhveiti Næringargildi í hverjum 100 g (3,5 únsur) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Orka 340 kkal 1440 kJ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Link to USDA Database entry Percentages are relative to US recommendations for adults. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Framleiðsla
[breyta | breyta frumkóða]| Bókhveitiframleiðslu – 2016 | |
|---|---|
| Land | tonn |
 |
|
 |
|
 |
|
 |
|
 |
|
| 2,395,822 | |
| Heimild: FAOSTAT of the United Nations[16] | |
.jpg)
Árið 2016 var heimsframleiðslan 2.4 milljón tonn, með Rússland með 50% af heimsframleiðslunni og Kína með 17%.[16]
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóða]- ↑ „USDA GRIN Taxonomy“. Afrit af upprunalegu geymt þann 5 mars 2016. Sótt 16. desember 2014.
- ↑ „Online Etymology Dictionary“. Etymonline.com. Sótt 24. nóvember 2013.
- ↑ Ohnishi, O.; Matsuoka, Y. (1996). „Search for the wild ancestor of buckwheat II. Taxonomy of Fagopyrum (Polygonaceae) species based on morphology, isozymes and cpDNA variability“. Genes and Genetic Systems. 71 (6): 383–390. doi:10.1266/ggs.71.383.
- ↑ Ohnishi, O (1998). „Search for the wild ancestor of buckwheat III. The wild ancestor of cultivated common buckwheat, and of tatary buckwheat“. Economic Botany. 52 (2): 123–133. doi:10.1007/BF02861199.
- ↑ http://www.helsinki.fi/hum/ajankohtaista/2013/01/0128b.htm
- ↑ 6,0 6,1 ] Stone, J. L. (1906). Buckwheat. Agricultural experiment station of the College of Agriculture Department of Agronomy (Bulletin 238 ed., pp. 184-193). Ithaca, New York, United States: Cornell University.
- ↑ Li, S.; Zhang, Q. H. (2001). „Advances in the development of functional foods from buckwheat“. Food Science and Nutrition. 41 (6): 451–464. doi:10.1080/20014091091887. PMID 11592684.
- ↑ 8,0 8,1 T. Björkman; R.R. Bellinder; R.R. Hahn & J. Shail (2008). Buckwheat cover crop handbook. Cornell University.
- ↑ Agriculture Canada. (1978). Growing buckwheat. Ottawa Canada: Canadian Department of Agriculture.
- ↑ Quisenberry, K. S., & Taylor, J. W. (1939). Growing buckwheat. Farmers' bulletin (No.1835 ed., pp. 1-17) U.S. Department of Agriculture.
- ↑ 11,0 11,1 Ciacci C, Ciclitira P, Hadjivassiliou M, Kaukinen K, Ludvigsson JF, McGough N, og fleiri (2015). „The gluten-free diet and its current application in coeliac disease and dermatitis herpetiformis“. United European Gastroenterol J (Review). 3 (2): 121–35. doi:10.1177/2050640614559263. PMC 4406897. PMID 25922672.
- ↑ „Eating, Diet, & Nutrition for Celiac Disease“. National Institutes of Health. júní 2016.
- ↑ Wieslander G, Norbäck D (2001). „Buckwheat allergy“. Allergy (Review). 56 (8): 703–4. doi:10.1034/j.1398-9995.2001.056008703.x. PMID 11488663.
- ↑ Benković, E. T; Kreft, S (2015). „Fagopyrins and Protofagopyrins: Detection, Analysis, and Potential Phototoxicity in Buckwheat“. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 63 (24): 5715–24. doi:10.1021/acs.jafc.5b01163. PMID 26024291.
- ↑ Benković ET, Kreft S (2015). „Fagopyrins and Protofagopyrins: Detection, Analysis, and Potential Phototoxicity in Buckwheat“. J Agric Food Chem (Review). 63 (24): 5715–24. doi:10.1021/acs.jafc.5b01163. PMID 26024291.
- ↑ 16,0 16,1 „Buckwheat production in 2016, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)“. UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2017. Sótt 19. mars 2018.
