Dilkur

Dilkur í rétt (Skaftholtsréttir)

Dilkur er lamb (þá dilklamb) og jafnvel folald eða kálfur sem sýgur móður sína, en dilkur er þó langsamlega oftast haft um dilklamb, það er lamb að hausti.

Orðið sjálft

Merkingar

Orðið dilkur getur merkt nokkra hluti:

• lamb, folald eða kálfur sem sýgur móður sína

• Afgirtur hluti eða hólf fjárréttar (samanber að draga fé í dilka og að draga í dilka), en þessi merking er dregin af því hvernig þetta líkist á sem leiðir dilk (þ.e.a.s. hvernig lítið réttarhólf er miðað við stærri hluta réttarinnar)

Móðir dilka er oft nefnd dilksuga þar sem hún er sogin af dilk.

Dilkar í Grágás

Í Grágás kemur vel fram merking orðsins, þ.e. afkvæmi tamins húsdýrs, það sem sýgur móður sína:

Eigi varðar manni við lög, þótt ær leiði dilka ómerkta, og skal þar móðir bera vitni hverr á; og svo skal hið sama, þótt kýr eða gyltur eða geitur leiði dilka.

Orðsifjar

Orðið „dilkur“ er gamalt í málinu og merkti það upprunalega ungviði búfjár (og ekki skipti máli hvort um var að ræða afkvæmi sauðfjár, hrossa, svína eða nautgripa) sem gengur með móður sinni og á orðsifjafræði orðsins „dilkur“ á rætur sínar að rekja til latínu. Margar samsvaranir eru til í gannmálum og hin ævaforna rót di- sem fyrirfinnst í orðinu dilkur geymir merkinguna „að sjúga“; samanber danska orðið die, sænska orðið dia (að vera á brjósti). Orðið er skylt latnesku sögninni felare (sem þýðir að „sjúga“), femina (sem þýðir „kona“) og einkum orðinu filius og filia (sem þýða „sonur“ og „dóttir“ í þessari röð) eða eiginlega brjóstmylkingar.

Orðasambönd

Draga dilk á eftir sér

Orðasambandið að eitthvað „dragi dilk á eftir sér“ er alltaf notað í neikvæðri merkingu (oft notað með orðinu ‚illan‘ fyrir fram orðið ‚dilkur‘; að „draga illan dilk á eftir sér“) og merkir það að eitthvað hafi eitthvað slæmt í för með sér eða að eitthvað hafi slæmar afleiðingar. Hefur þetta máltæki verið þekkt í tungumálinu allt frá því á 18. öld. Þetta orðasamband er að öllum líkindum komið úr sveitamáli, og þar sem dilkur er lamb sem sýgur móður sína þá er illur dilkur smávægilegt eða óásjálegur dilkur sem fylgir mömmu sinni.

Draga í dilka

Orðasambandið „að draga í dilka“ er notað þegar verið er að flokka fólk eftir hlutum eins og kynþætti eða skoðunum. Það er fengið úr réttunum þar sem féð er dregið úr fjöldanum og flokkað (eins og að flokka fólk í ákveðina hópa).

Tenglar

• „Hvaða dilk draga mál á eftir sér?“. Vísindavefurinn.
• Listi af orðasamböndum í íslensku sem innihalda orðið dilkur. Geymt 28 september 2020 í Wayback Machine
• Heimasíða Árnastofnunar^{[óvirkur tengill]} dilkur